تامین ۷۰ درصد از منابع بودجه از ۵ استان

اقتصادسنج| اگرچه بررسی بودجه یک مساله ساده یا کوتاه‌مدت نیست و جا دارد براساس معیارهای مختلفی بررسی شود اما به هرحال می‌توان با درنظر گرفتن برخی از شاخص‌ها، تا حدودی به ابعاد مختلف آن نگاهی داشت. یکی از موارد مهم که جا دارد در بررسی‌های بودجه بدان توجه شود، مساله سهم استان‌ها از بودجه و ارتباط بودجه‌های تخصیص‌یافته با اولویت‌های کشوری منطبق با اسنادی نظیر آمایش سرزمین و همچنین نیازمندی‌های استان با توجه به درجه محرومیت آن است. دولت سیزدهم نیز به‌عنوان دولتی که در سخنان مسئولان آن از رئیس‌جمهور گرفته تا وزرا و روسای مرتبط سازمان‌‌ها بر توجه به استان‌های محروم و همچنین اسناد بالادستی نظیر سندهای توسعه و سند آمایش سرزمین و اختصاص بودجه براساس ظرفیت آن استان و تمرکززدایی از آن تاکید داشته‌اند، شایسته است توجهی در خور به این موضوع در ابعاد عملی آن که بودجه به‌عنوان اجرایی‌ترین و اصلی‌ترین برنامه یک‌ساله است، داشته باشند.

بررسی بودجه اختصاص یافته به استان‌ها در لایحه بودجه ۱۴۰۲ و در دو نوع ملی و استانی نشان می‌دهد سهم استان‌های محروم و کم‌برخوردار کشور از میزان بودجه عمرانی در هر دو بخش ملی و استانی روند روبه‌رشدی داشته، چنانکه بودجه عمرانی استان‌های‌ خوزستان با ۱۲ هزار و ۴۷۲ میلیارد تومان و سیستان‌وبلوچستان با ۸ هزار و ۴۷۹ میلیارد تومان در رتبه‌های اول و دوم بیشترین رتبه عمرانی اختصاص یافته در دو بخش ملی و استانی قرار دارند. این موضوع از منظر رشد بودجه عمرانی با مصارف استانی نیز صادق است، چنانکه بودجه عمرانی ۵ استان با محرومیت نسبی؛ ﻛﻬﮕﻴﻠﻮﻳﻪ‌ﻭﺑﻮﻳﺮﺍﺣﻤﺪ (۱۲۳ درصد)، لرستان (۱۱۰ درصد)، سیستان‌وبلوچستان (۱۰۹ درصد)، خراسان جنوبی (۱۰۷ درصد) و استان کرمان (۱۰۱ درصد) رشد بیش از ۱۰۰ درصدی را تجربه کرده‌اند.

البته نباید از این موضوع نیز غافل شد که علی‌رغم افزایش بودجه عمرانی برای برخی از استان‌ها، همچنان سهم بالایی از بودجه در هر دو سطح ملی و استانی مربوط به مصارف جاری است. برای مثال بیش از ۸۸ درصد از بودجه ملی و استانی مربوط به مصارف جاری است و فقط در بودجه ملی اختصاص یافته به استان‌ها، ۹۳ درصد از بودجه ۴۷۹ هزار میلیارد تومانی مربوط به امور جاری است که غلبه هزینه‌های جاری را به هزینه‌های عمرانی که محرک‌بخش حقیقی اقتصاد (از مسیر تشکیل سرمایه) است را نشان می‌دهد. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت تغییر نگاه و رویکرد بودجه‌نویسان و ساختار اداری کشور از هزینه جاری به هزینه‌های عمرانی را می‌طلبد. مورد قابل توجه دیگر، سهم ۷۰ درصدی ۵ استان در تامین منابع لایحه بودجه ۱۴۰۲ است. این استان‌ها شامل ﺗﻬﺮﺍﻥ، ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ، ﻛﺮﻣﺎﻥ، ﺧﻮﺯﺳﺘﺎﻥ و ﻫﺮﻣﺰﮔﺎﻥ است. در بین این استان‌ها، سهم تهران از منابع بودجه بیش از ۴۹ درصد است. این مورد نیز نشان می‌دهد به واسطه تمرکزگرایی شدید در کشور، در بخش‌های مختلف ازجمله مالیات‌ها، بخش عمده را استان تهران پرداخت می‌کند.

بودجه ۱۲۶ هزار میلیارد تومانی استان‌ها

بررسی مجموع بودجه استانی و ملی اختصاص‌یافته به ۳۱ استان کشور نشان می‌دهد کل رقمی که دولت در لایحه بودجه ۱۴۰۲ بدان اشاره کرده حدود ۶۰۴ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان بوده که از این مقدار مصارف ملی با حجمی نزدیک به ۴۷۸ هزار و ۸۰۰ هزار میلیارد تومان، سهم ۷۹ درصد را از کل بودجه استانی و ملی به خود اختصاص داده‌اند و بودجه در‌نظر‌گرفته‌شده برای مصارف استانی با عددی نزدیک به ۱۲۶ هزار میلیارد تومان و سهم ۲۱ درصد قسمتی دیگر از کیک بودجه میان استان‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. البته این رقم با در نظر گرفتن حدود ۴ هزار میلیارد تومان بودجه اختصاصی دستگاه‌هاست و اگر این رقم را در نظر نگیریم، رقم به ۱۲۲ هزار و ۴۱۷ میلیارد تومان خواهد رسید.

سهم ۲۰ درصد بودجه عمرانی از منابع ملی-استانی

اما در بودجه مختص مصارف ملی که سهم غالب را نسبت به بودجه استانی دارد، خود به دو بخش جاری و عمرانی تقسیم می‌شود. سهم بودجه جاری با مصارف ملی حدود ۹۳ درصد (معادل ۴۴۵ هزار و ۸۲۱ میلیارد تومان) است که نشان‌ از تمرکز شدید بودجه مصارف ملی استان‌ها بر موارد جاری دارد. متقابلا بودجه طرح‌های عمرانی نیز تنها ۷ درصد (معادل ۳۲ هزار و ۹۴۸ میلیارد تومان) از بودجه مصارف ملی را به خود اختصاص داده است. اما در بخش استان‌ها نیز از مجموع ۱۲۲ هزار میلیارد تومان مصارف استانی (به جز اختصاصی)، رقم ۳۷ هزار و ۲۷۸ میلیارد تومانی مربوط به هزینه‌های جاری و ۸۵ هزار و ۱۳۰ میلیارد تومان مربوط به بودجه عمرانی است.

درمجموع، از رقم ۶۰۴ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان مصارف ملی و استانی فقط ۲۰ درصد (۷۰ هزار و ۲۲۶ میلیارد تومان) آن مربوط به عمرانی و ۸۰ درصد (۵۳۴ هزار و ۴۷۴ میلیارد تومان) آن هزینه‌های جاری است.

  ۹۶ درصد بودجه تهران هزینه‌های جاری است

نگاهی به سهم استان‌های کشور از بودجه مصارف ملی نشان می‌دهد استان تهران با سهم ۳۲ درصدی تقریبا یک‌سوم از بودجه ملی در میان استان‌های کشور را به خود اختصاص داده که حجم بودجه ذکر شده برای استان تهران به ۱۵۳ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان می‌رسد. از طرف دیگر ۹۸ درصد از این بودجه صرف هزینه‌های جاری و ۲ درصد صرف پروژه‌های عمرانی خواهد شد. پس از تهران، استان فارس و خوزستان با بودجه مصارف ملی حدود ۲۵ هزار میلیارد تومانی و استان اصفهان با حدود ۲۳ هزار میلیارد تومان با سهم ۵ درصدی در رتبه‌های بعدی قرار دارند. لازم به ذکر است از نظر مصارف در این سه استان، سهم هزینه‌های جاری در فارس ۸۹ درصد، در خوزستان ۸۲ درصد و در اصفهان ۹۵ درصد است و بالطبع سهم بودجه عمرانی ملی نیز به‌ترتیب ۱۱، ۱۸ و ۵ درصد است. لازم به ذکر است این رقم در میانگین کشوری نیز سهم بالایی دارد و ۹۱ درصد از مصارف ملی مربوط به امور جاری است.

استان‌های محروم در صدر بودجه استانی

اما براساس لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ که اگرچه با تاخیر یک‌ماهه توسط رئیس‌جمهور تقدیم مجلس شد مجموع بودجه اختصاص‌یافته استانی که شامل بودجه جاری و بودجه عمرانی است به ۳۱ استان کشور بالغ بر ۱۲۵ هزار و ۹۲۸ میلیارد تومان می‌رسد. در میان استان‌های کشور استان خوزستان با سهم ۸ درصدی و حجم عددی ۱۰ هزار و ۲۱۲ میلیارد تومان رتبه اول را در میان استان‌های کشور دارد. پس از استان خوزستان، استان‌های سیستان‌و‌بلوچستان با بودجه استانی ۷ هزار و ۷۰۸ میلیارد تومانی و استان فارس با ۷ هزار و ۴۵۲ میلیارد تومان هر دو سهم ۶ درصدی از بودجه استانی کشور را داشته‌اند. همچنین استان‌های کرمان (۶ هزار و ۷۰۵ میلیارد تومان) و خراسان رضوی (۶ هزار و ۶۵۳ میلیارد تومان) هر دو سهم ۵ درصدی از کل بودجه استانی را در لایحه بودجه تقدیمی دولت به مجلس برای سال ۱۴۰۲ در اختیار دارند. علاوه‌بر این در نقطه مقابل از نظر کمترین سهم بودجه از کل بودجه استانی در نظر‌گرفته‌شده برای سال ۱۴۰۲، استان قم با هزار و ۶۳۲ میلیارد تومان و استان سمنان با هزار و ۷۴۳ میلیارد تومان، هر دو با سهم یک‌درصدی در میان استان‌های کشور کمترین بودجه برای آنان اختصاص یافته است.

رشد بودجه عمرانی استان‌های محروم

بررسی بودجه‌های استانی طرح‌های تملک سرمایه (عمرانی) و رشد آن نسبت به سال قبل در میان استان‌های کشور نشان می‌دهد بودجه کل استان‌ها از ۴۶ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۱ به ۸۵ هزار و ۱۳۰ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته که حاکی از رشد ۸۳ درصدی این سرفصل بودجه دارد.  اما بررسی سهم استان‌ها از بودجه طرح‌های عمرانی در نظر‌‌گرفته‌شده نسبت به کل بودجه عمرانی استان‌های کشور حکایت از آن دارد که بیشترین سهم مربوط به استان خوزستان بوده که با سهم ده درصدی و حجمی معادل ۸ هزار و ۱۴۳ میلیارد تومانی در رتبه اول استان‌های کشور قرار دارد. همچنین بودجه در نظر‌گفته‌شده برای سال ۱۴۰۲ استان خوزستان رشدی ۸۲ درصدی داشته که به معنای آن است این بودجه از ۴ هزار و ۴۸۳ میلیارد تومان به این مقدار رسیده است. بعد از استان خوزستان، استان سیستان‌و‌بلوچستان با سهم ۷ درصدی و مقداری ۶ هزار و ۳۳۱ میلیارد تومانی از کل بودجه عمرانی استانی در رتبه بعدی قرار دارد. پس از این دو استان نیز استان‌های فارس(۴ هزار و ۹۲۶ میلیارد تومان) و کرمان (۴ هزار و ۸۵۳ میلیارد تومان) و با سهم ۶ درصدی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

بودجه عمرانی ۶ استان رشد بیش از ۱۰۰ درصدی دارد
علاوه‌بر سهم بودجه عمرانی هر استان از کل بودجه عمرانی استان‌های کل کشور، نگاهی به درصد رشد این بودجه در میان ۳۱ استان کشور نیز می‌تواند قابل‌توجه باشد. بررسی لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ کل کشور نشان می‌دهد سهم بودجه عمرانی در ﺍﺳﺘﺎﻥ ﻛﻬﮕﻴﻠﻮﻳﻪ‌ﻭ‌ﺑﻮﻳﺮﺍﺣﻤﺪ از ۹۱۲ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۲ هزار میلیارد تومان رسید که نشان‌دهنده رشد ۱۲۳ درصدی و به‌عبارتی بالاترین رشد در میان استان‌های کشور است.

بعد از ﺍﺳﺘﺎﻥ ﻛﻬﮕﻴﻠﻮﻳﻪ‌ﻭ‌ﺑﻮﻳﺮﺍﺣﻤﺪ، استان لرستان با رشد بودجه عمرانی استانی ۱۱۰ درصدی (از هزار و ۴۰۶ میلیارد تومان به تقریبا ۳ هزار میلیارد تومان)، استان سیستان‌و‌بلوچستان با رشد ۱۰۹ درصدی (از ۳ هزار میلیارد تومان به بیش۶ هزار و ۳۳۱ میلیارد تومان)، استان مازندران با رشد ۱۰۸ درصدی (از هزار و ۴۳۶ میلیارد تومان به حدود ۳ هزار میلیارد تومان)، استان خراسان جنوبی با رشد ۱۰۷ درصدی (از ۸۶۵ میلیارد تومان به تقریبا هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان) استان کرمان با رشد ۱۰۱ درصدی (از ۲ هزار و ۴۱۸ میلیارد تومان به ۴ هزار و ۸۵۳ میلیارد تومان) جزو استان‌هایی هستند که دارای بیشترین رشد در بودجه تملک دارایی‌های سرمایه‌ای استانی بوده‌اند. افزایشی که به‌نظر می‌رسد در استان‌های نیازمند توجه جهت افزایش زیرساخت‌ها تقریبا انجام گرفته است. کمترین میزان رشد در بودجه تملک دارایی‌های سرمایه‌ای استانی نیز مربوط به استان تهران با رشد ۱۷ درصدی بوده که این بودجه را از هزار و ۷۳۹ میلیارد تومان به ۲ هزار و ۱۰۵ میلیارد تومان رسانده است.

همچنین با نگاهی به سرفصل بودجه هزینه‌ای استانی در میان استان‌های کشور باید گفت در لایحه بودجه ۱۴۰۲ دولت پیشنهاد رقم ۳۷ هزار و ۲۸۷ میلیارد تومانی را داده که نسبت به سال ۱۴۰۱ رشد ۳۵ درصدی داشته است. این عدد گویای آن است که هزینه‌های استانی نسبت به کل بودجه استانی (هزینه‌ای و تملک دارایی‌های سرمایه‌ای) دارای سهم ۳۰ درصدی است. استان تهران با سهم ۴۷ درصدی بودجه هزینه‌ای از کل بودجه استانی خود، استان سمنان با سهم ۴۱ درصدی، استان مازندران با سهم ۳۹ درصدی و پس از آن اصفهان با سهم ۳۸ درصدی از سهم بودجه هزینه‌ای از کل بودجه استانی خود در رتبه‌های بعد قرار دارند. همچنین سیستان‌و‌بلوچستان با ۱۷ درصد و و بوشهر و خوزستان نیز به صورت مشترک با ۲۰ درصد کمترین سهم بودجه هزینه‌ای را از بودجه استانی خود داشته‌اند.

از نظر سهم بودجه جاری استانی از کل بودجه کشور نیز استان تهران با سهم ۷ درصدی و حجم ۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومانی از کل هزینه‌های استانی در بودجه ۱۴۰۲ در رتبه نخست قرار دارد و پس از این استان، خراسان‌رضوی و فارس با سهم ۶ درصدی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

  ۷۰ درصد منابع بودجه از ۵ استان 

یکی از تبعات تمرکزگرایی شدید در اقتصاد ایران، خود را در تامین منابع بودجه از سوی استان‌ها نشان می‌دهد. در این خصوص بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۲ نشان می‌دهد از ۶۲۶ هزار و ۴۷۴ میلیارد تومان منابعی که به‌طور خاص از استان‌ها تامین می‌شود، ۶۱۰ هزار میلیارد تومان آن مربوط به درآمدهای مالیاتی و نزدیک به ۱۳ هزار میلیارد تومان آن از سایر منابع است. در بین استان‌ها، از رقم ۶۲۶ هزار و ۴۷۴ میلیارد تومانی که استان‌ها تامین می‌کنند، ۴۹.۴ درصد آن از استان تهران تامین می‌شود. استان اصفهان با سهم ۷ درصدی دوم، کرمان با سهم ۵.۲ درصدی سوم، خوزستان با سهم ۴.۶ درصدی چهارم و هرمزگان با سهم ۳.۸ درصدی پنجم است. درمجموع سهم این ۵ استان از کل تامین منابع استانی حدود ۷۰ درصد (معادل ۴۳۸ هزار و ۵۱۱ میلیارد تومان) است. این درحالی است که ۵ استان آخر شامل ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ‌ﺷﻤﺎلی، ﭼﻬﺎﺭﻣﺤﺎﻝ‌ﻭ‌ﺑﺨﺘﻴﺎﺭی، ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ‌ﺟﻨﻮبی، ﻛﻬﮕﻴﻠﻮﻳﻪ‌ﻭ‌ﺑﻮﻳﺮﺍﺣﻤﺪ و ﺍﻳﻼﻡ فقط ۱.۴ درصد (۸ هزار و ۶۷۷ میلیارد تومان) از منابع بودجه را تامین می‌کنند.

درخصوص این نابرابری گزارش‌های رسمی چندان قابل‌اتکایی منتشر نشده است. اما در آمارهای بانکی گفته می‌شود دلیل تمرکز زیاد منابع بانکی در تهران (۶۲ درصد از تسهیلات بانکی کشور و ۵۵ درصد از سپرده‌های کشور در تهران) تمرکز دفاتر شرکت‌های همه استان‌ها در تهران است. با‌این‌حال نگاهی به گزارش ۵۰۰ شرکت برتر سازمان مدیریت صنعتی کشور نشان می‌دهد از ۴۷۷ شرکت برتر کشور (بدون در نظر گرفتن شرکت‌های بیمه و بانک‌ها که در همه استان‌ها شعبه دارند) محل تاسیس کارخانه تعداد ۲۴۵ شرکت در استان تهران واقع شده است. به عبارتی محل کارخانه بیش از ۵۱ درصد از ۴۷۷ شرکت برتر کشور در استان تهران واقع شده است. در این رده‌بندی، اصفهان با سهم ۷.۳ درصدی دوم، هرمزگان با سهم ۴.۶  درصدی سوم، کرمان با سهم ۴ درصدی چهارم و خوزستان با سهم ۳.۴ درصدی پنجم است. به عبارتی، با توجه به سهم قابل توجه شرکت‌ها از پرداخت مالیات (هم شرکت و هم کارکنان شرکت‌ها)، مالیات بیشتر و پرداخت منابع بیشتر نشانه‌ای از تمرکزگرایی شدید با محوریت تهران در کشور است.

قانون تخصیص بودجه استانی در ناکجاآباد

۲۳ آذر ۱۳۹۹ نمایندگان در نشست علنی در جریان رسیدگی به طرح برخی احکام مربوط به اصلاح ساختار بودجه کل کشور با ماده (۷) آن موافقت کردند. در ماده (۷) آمده بود: توزیع عادلانه بودجه استان‌ها از محل منابع بودجه عمومی، عوارض و مالیات بر ارزش افزوده براساس شاخص‌هایی نظیر جمعیت، محرومیت، معکوس درآمد سرانه، نرخ بیکاری و همچنین لحاظ مساحت در توزیع اعتبارات داخل استان باید صورت بگیرد. با این حال آنچه در بودجه سالانه مشاهده می‌شود عمدتا با محوریت تهران و بودجه جاری کشور است. به عبارتی گرچه دولت سیزدهم تلاش قابل‌تقدیری برای افزایش سهم استان‌های محروم از بودجه کرده است، اما ساختار سنتی بودجه کشور و سهم بالای هزینه‌های جاری، سهم بالای صندوق‌های بازنشستگی و حتی سهم بالای یارانه‌های بودجه‌ای اجازه دخالت موثر دولت برای کاهش محرومیت و کاهش شکاف بین استان‌ها را نمی‌دهد.

فرهیختگان/