زنگ خطر برای سرعت رشد علمی ایران به صدا درآمد/ عربستان سه سال دیگر ما را در تولید علم رد می‌کند

اقتصادسنج؛ اواخر دهه ۹۰ بود که کشورهای مطرح دنیا در عرصه علم و فناوری زبان به اعتراف باز کردند و از سرعت بالای رشد علمی ایران سخن گفتند. نرخ رشد ۱۱ برابری کشورمان نسبت به میانگین جهانی در حوزه علمی نشان‌دهنده شرایط متفاوت جامعه علمی ایران در مقایسه با کشورهای دنیا بود. رشدی که صرفا در یک حوزه علمی متوقف نماند و چاپ مقالات علمی مرتبط با رشته‌های مختلف باعث شد ایران دست برتر علمی را در خاورمیانه به‌دست آورد.

محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم نیز در نشست سه‌روزه روسای دانشگاه‌ها آمارهای قابل‌توجهی را از تولید علم ایران مطرح کرد. به‌گفته او تولید علم کشور در سال ۲۰۲۱ در قالب انتشار ۱۱۰ هزار مقاله دنبال شده و از این میزان هم حدود ۷۸ هزار مقاله در مجلات بین‌المللی منتشر شده‌اند، آماری که باعث شد ایران به رتبه پانزدهم جهانی در تولید علم جهان برسد.

موضوع قابل‌توجه در صحبت‌های این مقام مسئول همکاری دانشمندان بین‌المللی در تولید بیش از ۳۵ درصد از این مقالات است که نشان از دیپلماسی علمی فعال کشورمان است.

هرچند امروز برتری علمی ایران در برخی حوزه‌ها به‌ویژه علوم نو مانند نانو آن هم در شرایط تحریم، موضوعی نیست که نیاز به اثبات داشته باشد، اما طبیعتا دیگر کشورها به‌ویژه ترکیه که طی سال‌های اخیر خود را به یکی از رقبای ایران در حوزه علمی قلمداد می‌کرد نیز سیاست‌های مشخصی را برای رسیدن به جایگاه‌های بالاتر در نظر گرفته‌اند. از طرفی اهمیت جایگاه و رشد علمی ایران به‌حدی است که برخی تحقیقات دانشگاهی به پایش و رصد این حوزه اختصاص پیدا می‌کند.

«بررسی اسناد علمی ایران در سال ۲۰۲۱» نوشته علی‌اکبر صبوری، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران،‌ یکی از مقالاتی است که در خرداد امسال در نشریه نشاء علم به چاپ رسیده و برای اولین بار طی سال‌های اخیر، موضوع کاهش سرعت علمی ایران و همچنین تکاپوی جامعه آکادمیک عربستان برای قرارگیری در رده کشورهای برتر علمی را مطرح کرده است.

ارجاع به مقالات عربستانی بیشتر از ایران شد! 

ارجاع به مقالات تولید شده توسط پژوهشگران کشورهای مختلف هم یکی دیگر از مولفه‌ها برای شناخت قدرت علمی جوامع آکادمیک در دنیا محسوب می‌شود. در سال ۲۰۲۱، درمجموع تعداد مقالات پرارجاع، ۲۳۳۵۳ و مقالات داغ ۲۲۵۲ مقاله بوده است که کشور چین، آمریکا، انگلیس و آلمان به‌ترتیب در رتبه‌های اول و چهارم دارا بودن این مقالات هستند.

نکته قابل تامل در بحث ارجاع به مقالات، پیشی گرفتن عربستان از ایران است، به‌طوری که ایران با ۷۹۴ مقاله پرارجاع در جایگاه ۱۶ و ۷۳ مقاله داغ در جایگاه ۲۵ قرار دارد. سهم ایران از مقالات پر‌ ارجاع ۳.۴ و از مقالات داغ ۳.۲ درصد بوده، در مقابل اما عربستان سعودی با ۸۱۹ مقاله پر‌ارجاع و ۸۱ مقاله داغ به ترتیب در رتبه ۱۵ و ۱۹ قرار دارد.

درمجموع تعداد مقالات داغ و پر‌ ارجاع ایران رتبه ۱۶ و عربستان به رتبه ۱۵ رسیده است. یکی از موضوعات مهم درباره افزایش سرعت علمی کشور عربستان، توجه به شرایط دانشگاهی‌اش است، کشوری که تا چند سال پیش نه‌تنها با بحران کمبود استاد در مراکز آکادمیک‌اش دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد، بلکه تنها در سال ۹۲، برای ۴۷۶ استاد دانشگاهی ویزای کار صادر کرده بود.

اساتیدی که طبق اعلام رسانه‌ها قرار بود در دانشگاه ملک‌خالد به تدریس بپردازند. یک سال بعد از آن یعنی در خرداد ۹۳، وزارت آموزش عالی عربستان اعلام می‌کند که ۱۳ هزار و ۹۹۵ استاد مهاجر وجود دارند که حدود ۶۰ درصد از کل کارکنان دانشگاه‌ها را تشکیل می‌دهند، این آمار نشان می‌دهد که جریان علمی از‌سوی دانشگاه‌های این کشور با اساتید خارجی اداره می‌شوند! اما آمار منتشر شده از تولیدات علمی توسط دانشگاه‌های این کشور از تغییر وزنه‌علمی عربستان در دنیا حکایت دارد.

براساس مقاله استاد دانشگاه تهران، عربستان در ۵ سال گذشته با سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی و افزایش همکاری‌های بین‌المللی توانسته موقعیت علمی خود را در جهان تغییر دهد، در نتیجه امروز شاهد رشد چشمگیر اسناد علمی تولیدی این کشور هستیم

دیپلماسی علمی فعال ایران در دوران کرونا

همکاری دانشگاه‌ها و حتی کشورهای مختلف با یکدیگر در موضوعات علمی، ‌کاری است که از آن می‌توان تحت عنوان دیپلماسی علمی نام برد. فعالیت‌هایی که البته برای دانشگاه‌های کشور ما با توجه به تحریم چندان آسان نیست و طی دو سال گذشته که همه‌گیری کرونا، شرایط را برای فعالیت دانشگاه‌ها سخت‌تر هم کرده بود، طبیعتا انتظار می‌رفت تا فعالیت‌های علمی مشترک هم تحت‌تاثیر قرار بگیرد اما دانشگاه‌های ایرانی توانسته‌اند با وجود همه مشکلات، مسیر تعامل علمی خود با دنیا را حفظ کرده و حتی آن را گسترش دهند.

در تولید ۴ هزار و ۲۸۷ سند علمی که تنها ۲. ۸درصد از اسناد ایران را شامل می‌شود، آمریکا در جایگاه اول شریک علمی کشورمان در سال ۲۰۲۱ قرار گرفته است. بعد از آن چین، کانادا، استرالیا، انگلستان، آلمان و ایتالیا در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

جایگاه سی و هشتم ایران در حوزه تولید اسناد علمی مرتبط با علوم انسانی و هنر

در سال گذشته میلادی تعداد اسناد علمی که از سوی ایران در حوزه علوم منتشر شده بیش از ۵۰ هزار سند بوده که ایران را در جایگاه شانزدهم جهان قرار داده است. این میزان در حوزه علوم اجتماعی به ۴ هزار و ۲۹۶ سند رسید که رتبه ایران را به جایگاه بیست و نهم جهان تقلیل داد. وضعیت اما در حوزه علوم انسانی و هنر به مراتب بدتر شد، به‌طوری که تنها ۲۷۳ مقاله در این حوزه منتشر شد و رتبه سی‌و‌هشتم را به ایران اختصاص داد.

به عبارت دقیق‌تر درمجموع ۵۲ هزار و ۲۳۰ سند از سوی جامعه آکادمیک ایران در هر سه حوزه علوم منتشر شده است. رتبه ایران درمجموع شانزدهم جهان است که نسبت به سال ۲۰۲۰ تغییری نداشت.

با نگاهی به روند تولید اسناد علمی کشور در هر ۳ حوزه علوم، ‌علوم اجتماعی و علوم انسانی طی پنج سال اخیر، علی‌رغم رشد تدریجی در این بازه زمانی، ‌اما میزان مشارکت جهانی کشورمان به‌خصوص در حوزه تولید اسناد مرتبط به حوزه علوم که همواره در تعیین جایگاه کشورها، نقش ویژه‌ای داشته، شاهد توقف ایران و حتی روند کاهشی آن در سال گذشته میلادی هستیم و عملا ایران نتوانسته سرعت تولید اسناد علمی خود را با رشد جهانی همراه کند.

به عبارت دقیق‌تر ایران در سال ۲۰۲۰، سهم۱.۹۱ درصدی را داشته در حالی که این میزان برای سال گذشته میلادی به ۱.۸۹ درصد رسیده است. همچنین ایران در نمایه استنادی نوظهور (ESCI) هم با ثبت ۱۲ هزار و ۴۳ نمایه، سهم ۳ درصدی جهان را به خود اختصاص داده و در رتبه دوازدهم ایستاده است.

کشورهایی که بیشترین سهم را  در مقالات بی‌اعتبار‌شده علمی دارند

قطعا مقالات علمی می‌تواند باعث گسترش مرزهای دانش شود، اما این بدان معنی نیست که همه مقالات، همیشه از لحاظ علمی معتبر هستند. هر ساله بخشی از مقالات تولید‌شده در جهان از لحاظ علمی در زمره اسناد بی‌اعتبار‌شده قرار می‌گیرند که سهم کشورها در این حوزه به موازات تولید اسناد علمی‌شان، متفاوت است. براساس گزارش‌های منتشر شده در مقاله

مذکور، تا پایان ماه می‌۲۰۲۰، تعداد اسناد علمی که از درجه اعتبار علمی در مجموع ۳ وبگاه و نمایه اصلی علم ساقط شده‌اند، ۸ هزار و ۷۰۳ سند بی‌اعتبار تلقی‌شده که سهم ایران در آن با ۳۵۵ مقاله رتبه سوم جهانی است. چین با هزار و ۵۰۸ و آمریکا نیز با ۴۹۵ در رتبه اول تا سوم قرار گرفته‌اند. همچنین هند با ۳۱۹، ‌انگلستان با ۲۴۹، ژاپن با ۱۶۰ و آلمان نیز با ۱۲۳ مقاله بی‌اعتبار‌شده در رتبه‌های چهارم به بعد قرار گرفته‌اند.

مساله جالبی که در اسناد بی‌اعتبار علمی به‌چشم می‌خورد، این است که از میان ۸ هزار و ۷۰۳ مقاله، ۲ هزار و ۲۲۶ مورد آن تنها مربوط به اسنادی است که در سال ۲۰۲۱ منتشر شده است.

کاهش  ۰.۰۲درصدی سهم ایران در تولید اسناد علمی

سهم مشارکت کشورهای مطرح علمی در دنیا، در تولید اسناد علمی هم مقوله مهمی است که ایران در رتبه شانزدهم دنیا قرار دارد. براساس اطلاعاتی که در مقاله «بررسی اسناد علمی ایران در سال ۲۰۲۱» آمده، آمریکا در رتبه اول تولید اسناد علمی جهان قرار دارد. بعد از آن چین و انگلیس در سکوی دوم و سوم قرار گرفته‌اند.
ایران اما به‌عنوان یکی از کشورهای خاورمیانه توانسته رتبه ۱۶ جهان را به نام خود بزند. سوئیس و ترکیه هم به ترتیب در رتبه‌های ۱۷ و۱۸ قرار دارند. نکته قابل‌توجه در صف برترین‌های تولید اسناد علمی دنیا، حضور عربستان در رتبه ۲۲ آن هم در حالی که سهم این کشور در تولید اسناد مرتبط به علوم انسانی و هنر صفر است.

اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می‌شود که نگاهی به روند نزولی کشورهای برتر تولیدکننده علم داشته باشیم، به‌طوری که در سه سال اخیر سهم کشورهای آمریکا، فرانسه، کانادا، آلمان، انگلستان در تولید اسناد علمی کاهش و در مقابل چین، هند، ایتالیا، اسپانیا و عربستان روند صعودی را در پیش گرفته‌اند.

چتر حمایتی صندوق پژوهشگران تنها برای ۱۵۰۰ مقاله ظرفیت دارد

براساس اطلاعات منتشر شده در سایت علم موسسه اطلاعات علمی کلاریویت آنالیتیکس تعداد اسناد علمی سال ۲۰۲۱ در حوزه‌های حوزه علوم ۲ میلیون و ۴۷۹ هزار و ۸۲۵ مقاله، ‌در حوزه علوم اجتماعی ۴۳۱ هزار و ۵۵۴ مقاله، در حوزه علوم انسانی و هنر ۱۰۲ هزار و ۲۸ مقاله و درمجموع سه حوزه ۲ میلیون و ۷۵۷ هزار و ۷۳۴ مقاله بوده که نسبت به سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۵ درصد رشد را تجربه کرده است. مقالاتی که ۹۸ درصد آنها به زبان انگلیسی و تنها ۲ درصد به دیگر زبان‌های زنده دنیا منتشر شده است.

حمایت از مقالات منتشر شده در راستای کاربردی‌سازی آنها، چند سالی می‌شود که به شکل ویژه در دستور کار دستگاه‌های مرتبط با نظام آموزش عالی قرار گرفته است، با این حال طبق آنچه مقاله «بررسی اسناد علمی ایران در سال ۲۰۲۱» اعلام کرده، صندوق حمایت از پژوهشگران ایران در سال ۲۰۲۱ فقط از ۱۵۲۸ مقاله علمی حمایت مالی کرده است.

رقمی که در مقابل کشورهایی مانند چین بسیار ناچیز است. به عبارت دیگر بنیاد ملی علوم طبیعی چین در این سال از ۳۵۲ هزار و ۱۰۷ مقاله و وزارت بهداشت و خدمات انسانی آمریکا هم از ۱۰۷ هزار و ۸۷۱ مقاله حمایت کرده است.

نظام تحقیقاتی کشور برخلاف دهه ۸۰  از برنامه واحدی تبعیت نمی‌کند

نکته جالبی که در این مقاله آمده است، ترسیم مسیر سیاستگذاری کشور در حوزه علمی است که نشان از اعمال سیاست‌های تشویقی برای رشد کمیت تولید اسناد علمی در دو دهه ۷۰ و ۸۰ دارد؛ سیاست‌هایی که در طول دهه ۹۰، تغییر کرده و کیفیت تولید اسناد علمی مورد تشویق و سیاستگذاری قرار گرفت، مسیری که باعث شد تا جایگاه علمی ایران در جهان ارتقا پیدا کند.

اما این مقاله عنوان می‌کند امروز نظام تحقیقاتی کشور از برنامه واحد و ثابتی تبعیت نمی‌کند و حتی انتشار مقاله در انتشارات بین‌المللی مورد مذمت عده‌ای قرار می‌گیرد.

علی‌رغم اینکه بحث عدم کاربردی بودن پژوهش‌های دانشگاهی کشور یکی از موضوعات مورد نقد فعالان آموزش‌عالی است، اما نمی‌توان این مهم را هم نادیده گرفت که رشد کمیت و کیفیت انتشارات علمی کشور، نه‌تنها نقش ترمز را برای فعالیت در حوزه پژوهش‌های کاربردی ایفا نمی‌کند، بلکه باعث رسیدن به قدرت علمی بیشتر کشور در عرصه‌های بین‌المللی خواهد شد.

دانشگاه آزاد اسلامی ۱۵ درصد اسناد علمی ایران در سال ۲۰۲۱ را تولید کرده است

سهم دانشگاه‌های داخلی در تولید اسناد علمی هم موضوع مهمی است که نشان می‌دهد کدام یک از مراکز آکادمیک کشور، نقش فعال‌تری در فعالیت‌های پژوهشی دارند.

در این میان براساس آنچه در مقاله «بررسی اسناد علمی ایران در سال ۲۰۲۱ آمده، دانشگاه علوم پزشکی تهران با انتشار ۴ هزار و ۴۶۸ مقاله سهم ۸.۵ درصدی کشور و دانشگاه‌تهران نیز با انتشار ۴ هزار و ۱۵۵ مقاله سهم ۸ درصدی را در تولید اسناد علمی داشتند.

دانشگاه‌هایی که به ترتیب در رتبه اول و دوم کشوری قرار گرفتند. مجموعه واحدهای دانشگاه‌آزاد نیز با انتشار ۸ هزار و ۲۵۹ سند علمی در سال ۲۰۲۱، توانسته ۱۵.۹درصد اسناد علمی کشور را منتشر کند.