اقتصادسنج| برخی گیاهان همه جا یافت می‌شوند و بسیاری از آن‌ها فواید متعددی دارند. پنیرک با نام علمی Malva sylvestris یکی از این گیاهان است. برخی فکر می‌کنند که پنیرک نوعی علف هرز است، در صورتی که این گیاه که به فراوانی یافت می‌شود، برای انسان بسیار مفید است و گل و برگ آن خواص دارویی دارند.

برخی از گونه‌های پنیرک به‌ ویژه در خاورمیانه و آسیا به عنوان ماده غذایی و دارویی مورد استفاده قرار می‌گیرند. پنیرک در اغلب اقلیم‌ها، از مناطق ساحلی گرفته تا زیستگاه‌های طبیعی کوهستانی یافت می‌شود. در این مقاله با ما همراه شوید تا خواص پنیرک را با هم بررسی کنیم.

پنیرک چیست؟

پنیرک گیاهی است علفی و پایا با گل‌هایی به رنگ بنفش روشن و رگبرگ‌های تیره که معمولاً به ارتفاع 60 تا 120 سانتی‌متر در چمن‌زارها، پرچین‌ها و مزارع رشد می‌کند. خاصیت نرم‌کنندگی برگ‌ها و گل‌های این گیاه باعث شده است از آن به عنوان ضماد برای رفع کبودی‌، التهاب، جای نیش حشرات و موارد مشابه استفاده شود و در صورت مصرف خوراکی در درمان برخی بیماری‌های دستگاه تنفسی و مشکلات دستگاه گوارش مفید باشد.

استفاده پزشکی مستند از خواص پنیرک

شواهدی درباره مصرف پنیرک از هزار سال پیش در اروپا وجود دارد. در تحقیقات باستان‌شناسی نیز بقایای این گیاه همراه با سایر گیاهان دارویی در میان قدیمی‌ترین ساکنان اروپای مرکزی که بیش از 6 هزار سال پیش زندگی می‌کرده‌اند، پیدا شده است.

امروزه در علم پزشکی پنیرک برای درمان بیماری‌های التهابی استفاده می‌شود. در نواحی مدیترانه‌ای از برگ‌ها و ساقه‌های جوان این گیاه در سوپ و سالاد به صورت خام یا پخته استفاده می‌شود.

علاوه بر استفاده از پنیرک خیس‌خورده برای درمان التهاب دهان و گلو، استفاده از جوشانده این گیاه به عنوان چای گیاهی یا برای غرغره کردن و استفاده پوستی به‌صورت ضماد و لوسیون برای درمان بریدگی‌ها، زخم‌های عفونی و سوختگی پوست در آثار مکتوب شرح داده شده است.

موارد مصرف درمانی پنیرک در حال حاضر

عصاره گل پنیرک و برگ آن، یا دانه‌های دیسک مانند این گیاه، برای تسکین و رفع مشکلات متعددی کاربرد دارند، از جمله:

ترمیم زخم
کبودی
جای نیش حشرات
سوختگی
اگزما
عفونت پوستی
چین و چروک پوست
التهاب
مشکلات گوارشی
گلودرد
سرفه
عفونت کلیه و مجاری ادراری
عفونت مثانه
و بسیاری مشکلات دیگر که فرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلف، با استفاده از این گیاه سعی در درمان آن دارند.

ترکیبات گیاه پنیرک

پلی ساکاریدهای موسیلاژی: واحد ساختاری پایه پلی‌ساکاریدها متشکل از قندهای گلوکز، گالاکتوز و رامنوز به نسبت‌های مختلف در گل و برگ‌های پنیرک وجود دارد.

آنتوسیانین‌‌ها: فلاونوئیدهای رنگی محلول در آب هستند که بسته به pH ممکن است به رنگ قرمز، بنفش، آبی یا سیاه به نظر برسند.

سایر فلاونوئیدها: مانند لوتئولین (ماده‌ای بیولوژیکی که در بافت‌های گیاهی دارای رنگ زرد مایل به سبز یافت می‌شود) و کامفرول (به میزان زیادی در سبزیجات با برگ سبز از جمله اسفناج، کلم بروکلی، لوبیا، چای و کلم وجود دارد). فلاونوئیدها با اثرات ضد التهابی قوی که دارند، در پیشگیری از اختلالات قلبی، دیابت، سرطان‌ها، اختلالات شناختی و بسیاری بیماری‌های دیگر مؤثرند.

اسیدهای چرب: مانند استئاریک اسید و آلفا-لینولنیک اسید؛ با فواید بسیاری برای بدن مانند حفظ سلامت پوست و سلامت قلب.

سایر اسیدهای آلی: مانند اسید اسکوربیک و اسید سیتریک، که دارای خواص بسیاری برای سلامتی هستند؛ از ترمیم بافت و کمک به رشد و نمو تا پیشگیری یا دفع سنگ کلیه.

توکوفرول‌ها: آنتی‌اکسیدان‌های محلول در چربی که بسیاری از آن‌ها حاوی ویتامین E هستند.

کاروتنوئیدها: دسته‌ای از رنگدانه‌ها هستند که خاصیت آنتی اکسیدانی آن‌ها در مبارزه علیه بیماری‌ها و تقویت سیستم ایمنی بدن بسیار موثر است.

اسانس‌های روغنی: 143 ترکیب سبک و فرار از گل‌های خشک‌شده پنیرک به دست آمده است. این ترکیبات خواص بی‌شماری دارند، از جمله خواص ضد میکروبی، ضد درد، ضد التهاب و ضد استرس.

اثرات درمانی و پزشکی پنیرک

خواص پنیرک در زمینه درمانی و سلامتی بسیار زیاد است. این گیاه می‌تواند در زندگی روزمره ما هم مفید باشد. اکنون اثرات درمانی و اطلاعات علمی اثبات شده این گیاه را با هم بررسی می‌کنیم.

اثرات ضد التهابی

اگر دچار گزیدگی حشرات، کبودی‌های وسیع و بزرگ، آفتاب سوختگی یا بثورات پوستی شده‌اید، استفاده از ژل یا ضماد ساخته‌شده از پنیرک برای کاهش التهاب و تورم بسیار مفید است؛ ضمن اینکه باعث التیام سریع‌‌تر نیز می‌شود.

اطلاعات علمی اثبات‌کننده اثر ضد التهابی پنیرک

یک مطالعه آزمایشگاهی (In-vitro) در سال 2006 نشان داد که عصاره آبی گل‌های پنیرک از رشته‌های الاستین که در ایجاد خاصیت ارتجاعی پوست، نقش اصلی را دارند، در برابر آسیب و تخریب محافظت می‌کند.

در یک مطالعه درون‌تنی (In-vivo) در سال 2015، دانشمندان کاربرد موضعی عصاره الکلی (اتانولی) گل‌های پنیرک را روی زخم‌ها و آسیب‌های پوستی ناشی از سوختگی درجه دو در موش‌های صحرایی بررسی کردند. کرم حاوی عصاره پنیرک در مقایسه با کرم سیلور سولفادیازین (آنتی‌بیوتیکی از دسته سولفونامیدها) تغییرات اجزای بافتی را در روند درمان به طور قابل توجهی بهبود ‌بخشید.

گروه دیگری از دانشمندان در یک مطالعه درون‌تنی که در سال 2015 انجام شد، اثرات تجویز موضعی عصاره مایع گل‌های پنیرک را بر بهبود زخم پوستی موش‌ها بررسی کردند. در روز دهم آزمایش، موش‌های تحت درمان با پنیرک به میزان قابل توجهی فیبروز کمتر، تشکیل جای زخم کمتر و آسیب کمتر به فولیکول‌های مو را نشان دادند. (فیبروز به معنای ضخیم شدن و سفت شدن بافت پیوندی در اثر آسیب است.)

در تحقیقات برای درمان بیماری‌های پوستی، گروه دیگری از دانشمندان در سال 2017 یک مطالعه درون‌تنی روی موش‌ها انجام دادند. آن‌‌ها ثابت کردند استفاده موضعی از عصاره هیدروالکلی پنیرک به عنوان درمان ضد پسوریازیس (اختلال پوستی شایع و مزمن با بثورات قرمز و همراه با خارش و پوسته‌پوسته شدن پوست) مؤثر است.

اثرات ضد میکروبی

با توجه به مزایای این گیاه برای پوست، پنیرک با جلوگیری از عفونت‌های باکتریایی و اثرگذاری سایر عوامل خارجی روی زخم‌ها، سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند.

خواص ضد میکروبی عصاره این گیاه باعث شده پنیرک در ترکیبات محصولات مراقبتی پوست و مو، به ویژه هنگامی که عملکرد ضد قارچ مورد نظر است، نیز به کار رود.

اطلاعات علمی اثبات‌کننده اثر ضد میکروبی پنیرک

در یک مطالعه آزمایشگاهی در سال 2011، اثرات ضد میکروبی عصاره متانولی گل پنیرک و برگ‌های آن ارزیابی شد. در این مطالعه مشخص شد گل پنیرک و برگ این گیاه، هر دو اثرات ضد باکتریایی بالایی دارند که با اثرات داروهای آنتی‌بیوتیک اریترومایسین، جنتامایسین و آمفوتریسین قابل مقایسه است.

چندین مطالعه دیگر در شرایط آزمایشگاهی نیز وجود دارد که اثرات ضد باکتریایی پنیرک را بررسی کرده‌اند. در این مطالعات از روش‌های مختلف عصاره‌گیری استفاده شده است. صرف نظر از نوع روش عصاره‌گیری انجام‌شده (چه عصاره آبی چه الکلی)، نتایج اثرات ضد میکروبی همه عصاره‌های این گیاه تأیید شده است.

در یک آزمایش درون‌تنی در سال 2016، عصاره هیدروالکلی اندام‌های هوایی پنیرک (کل گیاه به جز ریشه‌های آن) برای اثرات ضد قارچی در موش‌های ماده‌ای که به نوعی قارچ به نام کاندیدا آلبیکنز آلوده شده بودند، بررسی شد. این مطالعه به ‌منظور بررسی اثرات عصاره پنیرک بر تعداد سلول‌های قارچی زنده انجام شد. نتایج نشان داد این گیاه پاسخ ایمنی سلولی را در برابر این قارچ‌ها تحریک می‌کند.

اثرات آنتی‌اکسیدانی

استفاده از کرم‌هایی که حاوی عصاره گیاه پنیرک هستند، برای درمان پیری زودرس پوست مؤثر است. شرکت‌های آرایشی و بهداشتی از عصاره‌های گیاهی در محصولات آرایشی مختلف مانند صابون‌ها، لوازم آرایش و محصولات مراقبت از پوست استفاده می‌کنند؛ چراکه پنیرک غنی از ترکیبات آنتی‌اکسیدانی است که با رادیکال‌های آزاد مبارزه می‌کنند. رادیکال‌های آزاد با آسیب به سلول‌های پوست ما، باعث ایجاد چین و چروک می‌شوند.

اطلاعات علمی اثبات‌کننده اثر آنتی‌اکسیدانی پنیرک

اثر آنتی‌اکسیدانی عصاره آبی پنیرک در سال 2009 بررسی و در نتیجه آنالیز آن، 11 ترکیب مختلف جداسازی شد. اثرات آنتی‌اکسیدانی این ترکیبات به طور قابل توجهی بیشتر از آلفا-توکوفرول (ویتامین E) بود. فعالیت همه متابولیت‌ها (ترکیباتی که در فرایند سوخت‌وساز تشکیل می‌شوند) نیز از توکوفرول که خود نوعی آنتی‌اکسیدان قوی است، 15 درصد بیشتر بود.

گل پنیرک برای سرفه

پنیرک تاریخچه‌ای بسیار طولانی در زمینه درمان سرفه دارد. ویژگی موسیلاژی عصاره این گیاه باعث التیام و تسکین گلو می‌شود. خاصیت ضدمیکروبی آن نیز می‌تواند در برطرف کردن عامل اولیه درد گلو مفید باشد.

برای رفع سرفه خشک معمولاً چای پنیرک را می‌نوشند. برای درمان گلودرد نیز دم‌کرده پنیرک را می‌نوشند یا غرغره می‌کنند.

خواص پنیرک برای مشکلات خواب

عصاره گیاه پنیرک در انواع داروهای بی‌حسی، بی‌خوابی، اضطراب و استرس و حتی در داروهای بی‌حسی دندان‌پزشکی یافت می‌شود. اجزای مختلف این گیاه به آرامش سیستم عصبی کمک می‌کند و باعث ایجاد حس آرامش و تمدد اعصاب می‌شود. برخی تحقیقات اثربخشی عصاره پنیرک را در درمان اختلالات خواب در مقایسه با استفاده از دارویی مشابه دیازپام نشان داده‌اند.

مقدار مصرف پنیرک

دوز مناسب پنیرک برای هر فرد به عوامل متعددی مانند سن، وزن، میزان سلامتی و بسیاری موارد دیگر بستگی دارد. در حال حاضر اطلاعات علمی کافی در زمینه تعیین مقدار مناسب پنیرک وجود ندارد.

همواره به خاطر داشته باشید که ترکیبات طبیعی و گیاهان دارویی، لزوماً همیشه بی‌خطر نیستند و دوز مصرف آن‌ها بسیار مهم است. در واقع این تفکر که «اگر یک ترکیب، گیاهی و طبیعی باشد، هر مقدار از آن بی‌خطر است»، کاملاً نادرست و مایه ایجاد مشکلات سلامتی بسیاری است.

تمام ترکیبات گیاهی حاوی مواد موثره‌ای هستند که اگر بیش از حد به بدن وارد شوند، یا در ترکیب نادرستی با مواد دیگر -چه طبیعی، چه شیمیایی- قرار گیرند، عامل ایجاد مشکلات سلامتی و بروز بیماری‌های مختلفی خواهند شد.

اثر سمیت سلولی

مطالعات برون‌تنی روی اندام‌های هوایی این گیاه در شرایط آزمایشگاهی هیچ‌گونه سمیت سلولی را نشان نداده است. مطالعات سمیت سلولی یک مرحله اولیه در تعیین سمیت بالقوه یک ماده، از جمله عصاره‌های گیاهی یا ترکیبات فعال بیولوژیکی جدا شده از گیاهان است. سمیت سلولی حداقلی یا عدم وجود سمیت برای استفاده از یک ماده در فرآورده‌های دارویی یا آرایشی ضروری است.

سخن پایانی
استفاده موضعی از عصاره گل پنیرک، برگ یا دانه آن، به دلیل ترکیبات شیمیایی این گیاه، دارای اثرات ضد التهابی، ترمیم زخم و ضد آکنه است. عصاره این گیاه همچنین به دلیل داشتن موسیلاژ زیاد، اثرات تسکین‌دهنده دارد. این بدان معناست که این گیاه هنگام تماس با آب متورم می‌شود و نوعی ژل محافظ ایجاد می‌کند؛ بنابراین، ماده مؤثره مفیدی برای کرم‌های دور چشم و مرطوب‌کننده‌های پوست محسوب می‌شود.

همچنین مصرف موضعی این گیاه به صورت کمپرس برای بهبود تورم نیز مفید است. برای این منظور یک قاشق چای‌خوری از این گیاه را به یک فنجان آب اضافه کنید و آن را بجوشانید و اجازه دهید حدود 10 تا 15 دقیقه بجوشد. از این جوشانده می‌توانید به عنوان کمپرس برای بهبود درد و تورم استفاده کنید.