اقتصادسنج؛ سازمان جهانی بهداشت روز 31 ماه می میلادی برابر با 10 خردادماه را به‌عنوان روز جهانی بدون دخانیات نامگذاری کرده است. آمارهای این نهاد بین‌المللی نشان می‌دهد در سطح جهان 1.3 میلیارد نفر دخانیات مصرف می‌کنند و نکته قابل‌تأمل اینکه 80 درصد از این افراد در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط ​​زندگی می‌کنند. در ایران نیز آمارها بسیار قابل تامل است، طبق گزارش رسمی وزارت صمت، مصرف سیگار در ایران سالانه به 73 میلیارد نخ می‌رسد. همچنین طبق گزارش این وزارتخانه، سالانه در ایران 11.5 هزار تن تنباکوی معسل در کشور مصرف می‌شود که حدود 4.8 هزار تن آن در داخل تولیدشده، 4.4 هزار تن تنباکو از طریق واردات تامین شده و مابقی قاچاق یا تقلبی است. بررسی‌ها حکایت از آن دارد که گردش مالی دخانیات در ایران سالانه 60 هزار میلیارد تومان است. این رقم را نهادهای بین‌المللی در سال 2022 برای ایران بیش از دومیلیارد دلار ذکر کرده‌اند. همچنین خسارت ناشی از مصرف دخانیات در کشور بین 110 تا 120 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود که شامل 60 هزار میلیارد تومان مصرف دخانیات و 60 هزار میلیارد تومان زیان به بخش سلامت کشور است. طی سال‌های اخیر تنها سیاست اعمال‌شده از سوی دولت‌ها در ایران افزایش مالیات بر مصرف دخانیات بوده است. گزارش‌های کارشناسی نشان می‌دهد در دنیا در اغلب کشورها سیاست قیمتی اعمال ‌شده است، اما تاکید این است که صرف افزایش مالیات نمی‌تواند جلوی مصرف دخانیات را بگیرد؛ چراکه میزان موفقیت سیاست قیمتی در کاهش مصرف به میزان توانمندی آن کشور در کنترل قاچاق بستگی دارد. به عبارتی اگر کشوری توانایی مقابله با قاچاق را نداشته باشد، به‌راحتی دخانیات ارزان قاچاق جایگزین دخانیات رسمی مشمول مالیات می‌شود و سیاست در کاهش مصرف با شکست مواجه می‌شود، اما اگر امکان قاچاق وجود نداشته باشد یا اندک باشد جنس ارزان به‌راحتی نمی‌تواند جایگزین سیگار گران شده شود و در بلندمدت قطعا موجب کاهش مصرف سیگار و دخانیات در جامعه خواهد شد.

1.3 میلیارد نفر سیگاری در جهان 

براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، تعداد مصرف‌کنندگان دخانیات در جهان 1.3 میلیارد نفر است که بیش از 80 درصد در کشورهای با درآمد کم و متوسط ​​زندگی می‌کنند. این گزارش نشان می‌دهد در سال 2020 حدود 22.3 درصد از جمعیت جهان شامل 36.7 درصد از کل مردان و 7.8 درصد از زنان جهان از دخانیات استفاده می‌کردند. برآورد WHO این است دخانیات سالانه جان بیش از هشت‌میلیون نفر را می‌گیرد که بیش از هفت‌میلیون نفر از این مرگ‌ومیرها ناشی از مصرف مستقیم دخانیات و حدود 1.2 میلیون نفر افراد غیرسیگاری نیز به‌دلیل قرار گرفتن در معرض دود افراد سیگاری جان خود را از دست می‌دهند.

گردش 1000 میلیارد دلاری سیگار

گزارش موسسه آماری معتبر statista نشان می‌دهد بازار جهانی محصولات تنباکو از حدود 848 میلیارد دلار در سال 2014 حالا به 912 میلیارد دلار تا سال 2022 رسیده است. کارشناسان موسسه statista برآورد کرده‌اند این مقدار تا سال 2026 به بیش از هزار میلیارد دلار خواهد رسید. طبق آمارهای جهانی، در سال 2022 از مجموع 922 میلیارد دلار گردش مالی محصولات دخانی در جهان، حدود 80 درصد آن معادل 741 میلیارد دلار مربوط به 23 کشور پرجمعیت است. در این لیست، گردش مالی دخانیات در چین حدود 288 میلیارد دلار، در آمریکا 105 میلیارد دلار، در آلمان 39 میلیارد دلار، در اندونزی 34.6 میلیارد دلار و در انگلیس و ژاپن به ترتیب 27.5 و 26 میلیارد دلار است. طبق این آمارها، گردش مالی دخانیات در ایتالیا و ژاپن به ترتیب 24.7 و 24.4 میلیارد دلار و در روسیه و ترکیه 24.3 و 22.5 میلیارد دلار است. در این لیست، گردش مالی دخانیات در ایران نیز دو میلیارد دلار برآورد شده که با میانگین قیمت دلار در سال 2022، ارزش این بازار حدود 60 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.

درآمد این شرکت‌ها به‌اندازه فروش نفت ایران !

بررسی آمارهای جهانی نشان می‌دهد شرکت ملی دخانیات چین (CNTC) بزرگ‌ترین تولیدکننده سیگار در جهان است. مجموع فروش داخلی و صادراتی این شرکت سالانه بالغ بر 2600 میلیارد نخ سیگار است. شرکت CNTC در حال حاضر 45.2 درصد از بازار جهانی سیگار را در اختیار دارد و دفتر مرکزی آن در پکن با 510000 کارمند قرار دارد. CNTC همچنان به شدت به بازار داخلی خود وابسته بوده و 98.7 درصد از حجم فروش خود را در چین به فروش می‌رساند. گردش مالی سالانه دخانیات در چین 288 میلیارد دلار بود که برآورد می‌شود این مقدار در سال 2023 به 294 میلیارد دلار برسد. پس از شرکت ملی دخانیات چین (CNTC)، بزرگ‌ترین شرکت‌های دخانیات جهان بریتیش امریکن توباکو (انگلیسی) است که درآمد آن در سال 2022 حدود 35.3 میلیارد دلار بوده است. در رتبه بعدی شرکت فیلیپ موریس بین‌المللی (آمریکایی) قرار دارد که درآمد آن سال گذشته 31.5 میلیارد دلار بوده است. امپریال توباکو (انگلیسی)، ژاپن توباکو، آلتریا گروپ (آمریکایی) و آی‌تی‌سی لیمیتد (هندی) نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند که درآمد عملیاتی آنها در سال گذشته به ترتیب 22.6، 21.2، 21.1 و 7.9 میلیارد دلار بوده است.

دود شدن سالانه 73 میلیارد نخ سیگار در ایران 

آمارهای رسمی وزارت صمت نشان می‌دهد در سال 1396 ایرانی‌ها 55 میلیارد نخ سیگار مصرف می‌کردند که این تعداد تا سال 1401 به 73 میلیارد نخ رسیده است. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد در ایران 9 میلیون نفر سیگاری هستند. در این صورت سرانه مصرف هر ایرانی روزانه 22 نخ خواهد بود که به نظر می‌رسد کمی غیرطبیعی است. به عبارتی، از آنجایی که میانگین مصرف هر فرد در روز معمولا بین 8 تا 10 نخ است، تعداد سیگاری‌های کشور باید بیش از 9 میلیون نفر باشد. در غیر این صورت، اگر 73 میلیارد نخ سیگار را 9 میلیون نفر مصرف کرده باشند، به‌لحاظ شاخص‌های سلامت وضعیت خطرناکی پیش روی ایرانی‌های سیگاری و نظام سلامت است.

هزینه 60 هزار میلیاردی ایرانی‌هابرای سیگار و قلیان

آمارهای وزارت صمت از میزان مصرف سیگار در کشور نشان می‌دهد تعداد سالانه مصرف داخل در سال 1396 حدود 55 میلیارد نخ بوده که این تعداد تا سال 1399 به 65 میلیارد نخ و در سال 1400 به 73 میلیارد نخ رسیده است. طبق آمارهای وزارت صمت، در سال 1400 مجموع تولید سیگار کشورمان 62 میلیارد و 475 میلیون نخ بوده و حدود 11 میلیارد نخ از نیاز کشور نیز از طریق قاچاق تهیه شده و واردات رسمی سیگار صفر بوده است. در کنار سیگار، گرچه از میزان مصرف تنباکو در کشور اطلاعات رسمی در دست نیست اما گزارش وزارت صمت نشان می‌دهد در سال 1400 درمجموع 4 هزار و 886 تن تنباکو تولید شده که 600 تن آن صادر و 4300 تن آن در داخل کشور به مصرف رسیده است. همچنین طبق آمارهای گمرک، در همان سال 1400 حدود 4 هزار و 425 تن انواع تنباکو وارد کشور شده که ارزش آن نزدیک به 29 میلیون دلار بوده است.

اما درخصوص ارزش بازار دخانیات در ایران آمارهای رسمی چندان در دسترس نیست و تنها آمار رسمی فقط آمار هزینه-درآمد مرکز آمار ایران است. طبق این آمارها، هر خانوار در روستاها 697 و در شهرها 653 هزار تومان برای سیگار هزینه کرده است. البته این ارقام میانگین کل خانوارهاست درحالی‌که بخش قابل توجهی از ایرانیان سیگاری نبوده و اهل مصرف تنباکو و قلیان نیستند.

اما آمار رسمی دیگر، مربوط به گزارش میزان مصرف سالانه سیگار در کشور است که وزارت صمت منتشر می‌کند. طبق این آمار، تعداد سیگار مصرفی ایرانی‌ها تا سال 1400 به 73 میلیارد نخ رسیده که 62 میلیارد آن تولید داخل و 11 میلیارد نخ نیز به صورت قاچاق وارد کشور می‌شود. با در نظر گرفتن هر نخ سیگار ایرانی و خارجی به مبلغ 702 تومان، ارزش تقریبی سیگار مصرفی ایرانی‌ها در سال 1400 به بیش از 51 هزار میلیارد تومان می‌رسد.

برای تصور صحت این رقم کافی است بدانیم درآمد مالیاتی دولت از سیگار در سال 1400 حدود 6 هزار و 150 میلیارد تومان بوده است. با توجه به اینکه مالیات هر نخ سیگار تولید داخل با برند ایرانی 50 تومان و با برند بین المللی ۱۰۰ تومان است، تصور بازار 50 تا 60 هزار میلیارد تومانی برای سیگار و تبناکو چندان هم دور از ذهن نیست. به عبارتی، اگر مالیات سیگار و تنباکو معادل 10 درصد از قیمت آنها باشد، بازار سیگار به 50 تا 51 هزار میلیارد تومان و بازار تنباکو نیز به حدود 8 تا 9 هزار میلیارد تومان خواهد رسید.

خسارت 120 هزار میلیارد تومانی دخانیات

آنطور که جعفر جندقی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت درخصوص وضعیت شیوع مصرف دخانیات در در کشور می گوید، «سالانه ۶۰ هزارنفر به دلیل مصرف دخانیات در ایران جان خود را از دست می‌دهند. وی می‌گوید هزینه‌های بهداشتی و درمانی ناشی از مصرف دخانیات در کشور سالانه بیش از ۶۰ هزار میلیارد تومان بوده و این هزینه، جدا از ناتوانی‌ها، از کارافتادگی‌ها و…. است.» با احتساب هزینه مصرف دخانیات که در گزارش حاضر حدود 60 هزار میلیارد تومان برآورد شد، سالانه حدود ۱۱۰ تا 120 هزار میلیارد تومان خسارت از مصرف دخانیات به کشور وارد می‌شود.

به گفته رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، بر اساس مطالعات صورت گرفته در سال ۱۴۰۰ حدود 14 درصد از افراد بالای ۱۸ سال کشور سیگار مصرف می‌کنند که در زنان ۴.4 درصد و در مردان نزدیک به 26 درصد بوده است. جندقی می‌گوید، روند افزایشی مصرف دخانیات در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ در گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ سال اتفاق افتاده است که در زنان ۹۰ درصد و در بین مردان ۳۴ درصد افزایش یافته است که این خطرناک است‌. یا روند افزایش مصرف دخانیات در همین سال‌ها در گروه سنی ۲۵ تا ۳۴ سال را هم شاهد هستیم که در بین مردان 15 درصد و در بین زنان ۹۰.۸۸ درصد افزایش یافته است. رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، درباره وضعیت مصرف سیگار بین نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ ساله در بین سال‌های 1395 تا 1400، بیان کرد: «در پسران ما حدود ۵.8 درصد کاهش مصرف و در دختران ۱۳۳ درصد افزایش مصرف دخانیات طی این سال‌ها را داشتیم‌. درمجموع در سال 1395 در بین این گروه سنی ۳ درصد مصرف دخانیات داشتیم که در سال 1400 به ۳.۴ درصد رسیده است.» از مجموع آمارهای اعلام شده این مسئول وزارت بهداشت این طور برداشت می‌شود که تعداد سیگاری‌های ایران باید حول‌وحوش 9 میلیون نفر باشد (14 درصد از افراد بالای 18 سال).

هزینه روستاییان سیگاری بیشتر از شهری‌ها

نگاهی به گزارش هزینه-درآمد خانوارهای شهری و روستایی نشان می‌دهد در سال 1400 خانوارهای روستایی بیش از شهری‌ها برای دخانیات هزینه کرده‌اند. طبق این آمارها، خانوارهای شهری در سال 1400 به طور میانگین 467 هزار تومان و خانوارهای روستایی حدود 498 هزار تومان برای دخانیات هزینه کرده‌اند. با احتساب تورم دخانیات که در سال 1401 حدود 40 درصد بوده، هر خانوار روستایی در سال 1401 حدود 697 هزار و 500 تومان و هر خانوار شهری نیز 653 هزار و 240 تومان برای دخانیات هزینه کرده است. البته با توجه به اینکه داده‌های مرکز آمار ایران تورم‌زدایی نشده و مربوط به تعداد مصرف‌کنندگان یا میزان عددی مصرف نیست و صرفا هزینه را بیان می‌کند، ممکن است دلیل بالا بودن هزینه‌های مصرف دخانیات در روستاها، تورم بالای این اقلام در روستاها باشد؛ به‌طوری‌که برای مثال درحالی‌که طی بهمن 1401 تورم نقطه‌ای و سالانه دخانیات در روستاها به ترتیب 38.5 و 41.5 درصد بوده اما در همان ماه این میزان برای مناطق شهری به ترتیب 31.9 و 39.9 درصد بوده است.

اما بررسی دهکی مصرف سیگار نیز نشان می‌دهد در خانوارهای روستایی دهک اول طی سال 1401 به طور میانگین 199 هزار و 500 تومان برای دخانیات هزینه شده است. این میزان برای دهک دوم 395 هزار تومان و برای دهک سوم 630 هزار تومان بوده است. البته در دهک‌های پایین، میزان مصرف خانوارهای شهری بیشتر از روستاییان بوده و این میزان برای سه دهک اول به ترتیب 483، 529 و 682 هزار تومان است.

در دهک‌های چهارم، پنجم و ششم هزینه سالانه دخانیات برای روستاییان 685، 759 و 703 هزار تومان و برای شهری‌ها به ترتیب 617، 654 و 583 هزار تومان است. در دهک‌های هفتم، هشتم، نهم و دهم هزینه دخانیات برای روستاییان به ترتیب 771، 839، 894 و یک‌میلیون و 100 هزار تومان و برای خانوار شهری این میزان به ترتیب 614، 607، 733 و یک‌میلیون و 29 هزار تومان است.

فرهیختگان/