اقتصادسنج؛ طی 92 سال، ارزش ریال در برابر طلا 6 میلیون برابر و ارزش ریال در برابر دلار حدود 16 هزار برابر کاهش پیدا کرده است. نرخ دلار در بازار غیررسمی از حدود 20 ریال در سال 1309 شمسی به بیش از 300 هزار ریال در سال 1400 رسید.

تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به نظریه‌های تعیین قیمت ارز در ایران پرداخته که در آن از یک آمار هولناک در خصوص ارزش ریال طی ۱۰۰ سال اخیر پرده برداشته است.

بر اساس داده‌های موجود در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، شروع به کار دلار در ایران به سال 1308 برمی‌گردد. در آن سال، طبق قانون، ارزش هر ریال معادل 0.3661191 گرم طلا در نظر گرفته شد که پس از چهار تغییر در سال‌های 1310، 1320، 1336 و 1350 به 0.0108055 گرم طلا کاهش پیدا کرد.

با گذشت 92 سال، قیمت هر گرم طلای خالص از حدود 3 ریال در اسفند 1308 به حدود 18 میلیون ریال در اسفند 1400 رسید.

در واقع طی 92 سال، ارزش ریال در برابر طلا 6 میلیون برابر و ارزش ریال در برابر دلار حدود 16 هزار برابر کاهش پیدا کرده است؛ بطوریکه نرخ دلار در بازار غیررسمی از حدود 20 ریال در سال 1309 به بیش از 300 هزار ریال در سال 1400 رسید.

تحولات نظام ارزی ایران در یکصد سال اخیر

از ابتدای شروع بکارگیری ریال یعنی سال 1308 تا سال 1336 نظام ارزی دو یا چند نرخی بر اقتصاد ایران حاکم بود و نرخ رسمی ارز تحت نظام استاندارد طلا و برتون وودز تعیین می‌شد.

از دهه 1310 حاکمیت به کنترل‌های ارزی روی آورد و صادرکنندگان را ملزم به فروش ارز به نرخ رسمی به بانک‌های مورد تایید دولت کرد. از طرفی صادرکنندگان می‌توانستند گواهی فروش ارزی خود را به واردکنندگان بفروشند و همین موجب شد قیمت ارز صادرکنندگان به نرخ‌های غیررسمی نزدیک شود.

طی دوره 20 ساله 1336 تا 1356 نظام ارزی ایران تک‌نرخی شد اما در این میان در سال 1351 با فروپاشی برتون وودز، قیمت غیررسمی برای دلار شکل گرفت که با قیمت رسمی فاصله داشت؛ بطوریکه نرخ ارز که در 76 ریال معامله می‌شد، در بازار غیررسمی به 70 ریال کاهش یافت، اما سیاست‌گذار بر تثبیت نرخ رسمی ارز اصرار داشت؛ از این زمان شکاف بین قیمت‌های رسمی و غیررسمی موجب شد که پس از 20 سال، یعنی در سال 1357 که همزمان با کاهش صادرات نفتی بود، نظام چند نرخی برقرار شود.

تا سال 1370 تامین ارز کالاهای اساسی از محل صادرات نفتی و با همان قیمت پیش از انقلاب ادامه پیدا کرد و صادرکنندگان غیرنفتی هم مجاز بودند که ارز خود را در بازار غیررسمی به فروش برسانند.

در سال 1371 تلاش‌های زیادی برای یکسان‌سازی نرخ ارز انجام شد اما این تلاش‌ها شکست خورد و در نهایت در فروردین سال 1381 برای اولین‌بار نظام ارزی تک‌نرخی شناور مدیریت شده بر اقتصاد ایران حکمفرما شد.

نکته قابل توجه این است که مطابق قانون بودجه 1380 دولت مکلف به فراهم آورن مقدمات قانونی برای یکسان‌سازی ارز و ارایه لایحه بودجه 1381 بر مبنای نرخ یکسان‌سازی ارز شد. از فروردین 1381 یکسان‌سازی نرخ ارز صورت پذیرفت و نرخ رسمی از 1750 ریال به 7900 ریال افزایش یافت. اگرچه به طور رسمی نظام ارزی شناور مدیریت شده به‌ عنوان نظام ارزی معرفی شد اما بر اساس گزارش سالانه ترتیبات و محدودیت‌های ارزی صندوق بین‌المللی پول، نظام ارزی کشور را «در عمل» باید به عنوان نظام ارزی ثابت طبقه‌بندی کرد.

از سال 1381 تا پیش از اولین جهش ارزی در دهه 1390 این نظام شناور ادامه داشت و پس از آن تا به امروز نظام دو و چند نرخی حاکم بوده است.

قرارداد «برتون وودز» از مهمترین توافقاتی است که میان کشورهای بزرگ در سال 1944 میلادی امضا شد و به‌واسطه آن، دلار به عنوان ارز ذخیره جهانی به رسمیت شناخته شد. بر اساس این توافقنامه، یک سیستم جدید پولی جهانی ایجاد شد که در آن به جای استاندارد طلا، از دلار به عنوان ارز جهانی استفاده شود. بدین ترتیب، بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول نیز جهت نظارت بر این سیستم جدید پایه‌گذاری شدند. با این قرارداد جایگاه آمریکا به عنوان قدرت غالب در عرصه اقتصاد جهان تثبیت شد.