روزی نیست که محتوایی درباره مهاجرت در رسانه‌ها تولید نشود. مدتی پیش بود که رئیس نظام پرستاری اهواز از مهاجرت 150 پرستار از یک استان به خارج از کشور خبر داد؛ خبری که تسنیم آن را منتشر کرد و مدتی بعد از صحبت‌های رئیس سازمان نظام پرستاری درباره میزان مهاجرت سالانه مهاجران بود.
اقتصادسنج| روزی نیست که محتوایی درباره مهاجرت در رسانه‌ها تولید نشود. مدتی پیش بود که رئیس نظام پرستاری اهواز از مهاجرت 150 پرستار از یک استان به خارج از کشور خبر داد؛ خبری که تسنیم آن را منتشر کرد و مدتی بعد از صحبت‌های رئیس سازمان نظام پرستاری درباره میزان مهاجرت سالانه مهاجران بود.
روز یکشنبه 5 آذرماه مؤسسه رحمان نشستی درباره علت‌ها و گستردگی پدیده مهاجرت ایرانیان برگزار کرد. بهرام صلواتی، پژوهشگر ارشد مهاجرت و امیرحسین جلالی‌ندوشن، روان‌درمانگر و سخنگوی انجمن علمی روانپزشکان ایران در این نشست به دلایل مهاجرت ایرانیان در سال‌های اخیر پرداختند.«مدتی پیش از یکی از دانشجویانم پرسیدم، در جایی که درس می‌خوانی، چه چیزی متفاوت است؟ چه چیزی تو را راضی کرده که کشورت را ترک کنی؟»
می‌گوید در ماه‌های اخیر در کلینیک‌اش افراد زیادی را ویزیت کرده که درگیر مهاجرت بودند: «شاگردم به من گفت، استادی که در دانشگاه به من درس می‌دهد، از کتاب خودش تدریس می‌کند. من به او گفتم افراد زیادی اکنون در ایران هستند که وقتی به دانشگاه می‌آیند از کتاب خودشان تدریس می‌کنند. او تاکید کرد، استادی که از او صحبت می‌کند سه نظریه اصلی دارد و شاید نامش در آینده جزو نوبلیست‌ها هم بیاید. او گفت که اساتید زیادی در دانشگاه با هم کار می‌کنند، گروهی کار می‌کنند و شما می‌توانید این فضای باهم کار کردن را در جای‌جای دانشگاه مشاهده کنید.»
جلالی‌ندوشن صحبت‌هایش را با این جملات و امیدواری برای اینکه ایران چنین شرایطی را تجربه کند، تمام می‌کند. این روانپزشک در خلال صحبت‌هایش تاکید می‌کند که هرکسی می‌تواند مهاجرت کند و اساساً این پدیده یک انتخاب شخصی است. او می‌گوید آدم‌ها می‌توانند هرجای دنیا زندگی کنند، هرجای دنیا شغل داشته باشند و این اساساً انتخابی فردی است.
او می‌گوید مشکل از جایی شروع می‌شود که مهاجرت اجباری، توده‌ای و پناهجویی وارد ادبیات مهاجرت می‌شود. پدیده‌هایی که ازنظر او هرکدام معنایی دارند. او معتقد است اینکه دانشجو از دانشگاهی با یک رتبه وارد دانشگاهی با یک رتبه بالاتر می‌شود، با اینکه فردی در پوست گوسفند کشور را ترک کند، متفاوت است. این حالت دوم یعنی فرد در تلاش است تا خودش را از جهنم خلاص کند. او از مستندی مثال می‌زند که مدتی‌پیش مشاهده کرده است، مستندی با موضوع مهاجرت که برخی از افراد اجباراً مجبور به ترک کشور شده‌اند؛ وضعیتی که او این روزها هم شاهد آن است.
آخرین توصیف‌ها از پناهجویی
پناهجویی موضوعی بود که بهرام صلواتی، تحلیلگر ارشد مهاجرت در این نشست با استناد به آمارهای بین‌المللی به آن اشاره کرد. مدتی‌پیش سالنامه مهاجرتی منطقه oced در سال 2023 منتشر شد. آمارهای این سالنامه در بخش پناهجویی نشان می‌داد که کشور آلمان ازجمله کشورهای پناهجوپذیر مهم اروپا و دنیاست و ایران جزو کشورهای پناهجوفرست اصلی به این کشور به‌حساب می‌آید.
بررسی‌ها نشان می‌داد که ایران ششمین کشور پناهجوفرست به آلمان، براساس تعداد ثبت درخواست جدید پناهجویی در این کشور در سال 2022 بوده است. آنطور که صلواتی می‌گوید، وضعیت ثبت درخواست پناهجویی در آلمان، در سال‌های اخیر روندی نزولی داشته اما این روند نزولی مجدداً صعودی شده و در سال 2022 رشد 235درصدی پیدا کرده است. او در بخشی از ارائه خود به پناهجویی و ویژه‌نامه «در جست‌وجوی پناه» که مدتی‌پیش منتشر شده بود، اشاره کرد. او می‌گوید، در جلسات مختلف همواره به نتایج این ویژه‌نامه و روند صعودی پناهجویی اشاره می‌کرده است.
صلواتی به روند پناهجویی ایرانیان اشاره می‌کند؛ موضوعی که به‌نظر او باید بیش از سایر حوزه‌های مهاجرتی روی آن تاکید داشت. در بخش‌هایی از ویژه‌نامه «در جست‌وجوی پناه» که او با استناد به آن صحبت می‌کند، تاکید شده است: «جمعیـت پناهجویان ایرانی در خـارج از کشـور، پـس از یک دوره نزولی سه‌سـاله 2021-2019 که از تـراز 86 هـزار نفـر در سـال 2019 بـه تـراز 68 هـزار نفـر در سـال 2021 براثـر مسـائل مربـوط بـه دوران شـیوع ویـروس کرونـا، سـقوط کرده بـود، در سـال 2022 بـا انـدکی رشـد در تـراز 69 هزار نفر تثبیت شـده اسـت.
ایـن موضـوع نشـان می‌دهد کـه رونـد نزولـی جمعیت پناهجویـان ایرانـی متوقـف شـده و آمـاده اوج‌گیـری مجـدد اسـت. یکـی از مهمتریـن نشـانه‌های اوج‌گیـری مجـدد، افزایـش چشـمگیر تعـداد درخواسـت‌های جدید پناهجویـی توسـط ایرانیـان در خـارج از کشـور اسـت که از تـراز 20 هـزار بـه تـراز 30 هزار نزدیک شـده و رشـد 43 درصـدی را نشـان می‌دهـد.» در بخش‌های دیگر این ویژه‌نامه تاکید شده بود: «در سـال 2022 تعـداد ایرانیـان در وضعیـت پناهندگـی کـه تابعیـت کشـور مقصـد را دریافـت کرده‌انـد، افزایـش چشـمگیری یافتـه اسـت. به‌طوری‌کـه در سـال 2022 تعـداد ایرانیانـی کـه در وضعیـت پناهندگـی بوده‌انـد و تابعیـت کشـور مقصـد را دریافـت کرده‌انـد 7/3برابـر شـده و بـه عـدد سـه هـزار و 316 نفـر رسـیده اسـت.»
بررسی‌ها نشان می‌دهد: «کشـورهای آلمـان و ترکیـه به‌عنوان دو مقصـد اصلـی بـرای ثبت درخواسـت جدیـد پناهندگـی توسـط ایرانیان در مقاطـع زمانـی 2012 و 2017 بـود و در سـال 2022 نیـز ایـن آمـار مربـوط بـه کشـورهای بریتانیـا و آلمان اسـت؛ به‌طوری‌کـه مجمـوع درخواسـت‌های جدیـد پناهندگـی در ایـن دو کشـور از کل درخواسـت‌های جدیـد پناهندگی توسـط ایرانیان در 10 کشـور اول بیشـتر شـده است.»
صلواتی تاکید می‌کند که درخواست پناهجویی ایرانیان به‌تازگی به کشورهایی چون استرالیا هم افزایش پیدا کرده است. ایرانی‌ها رتبه اول را در میان ملیت‌های ثبت‌کننده درخواست جدید پناهجویی در کشور استرالیا با 1916 درخواست در سال 2020 کسب کردند که نسبت به سال 2021 رشد 226درصدی را نشان می‌دهد. صلواتی تاکید می‌کند که جایگاه ایران در بین 15 ملیت برتر ثبت درخواست جدید پناهجویی در کشورهای میزبان متعلق به استرالیا، مجارستان، بریتانیا، ترکیه و لتونی است.
پناهجویی همه ماجرا نیست
پناهجویی تنها شکل مهاجرت نیست که این روزها ایرانیان با آن درگیرند. شاید در سال‌های اخیر آنقدر که از مهاجرت تحصیلی صحبت شده است از اشکال دیگر مهاجرت گفت‌وگویی به میان نیامده است. سالنامه مهاجرتی ocde آخرین وضعیت مهاجرتی کشور ایران را مشخص کرده است. صلواتی بخش‌هایی از این گزارش را در نشست روز یکشنبه مؤسسه رحمان ارائه کرد. مثلاً اینکه در سال 2020 تعداد مهاجران جدید ورودی ایرانی به کشورهای منطقه ocde 48 هزار نفر بود که طبق آخرین آمار این سالنامه در سال 2021 با درصد افزایش به 115 هزار ورودی جدید در سال رسیده است و به این ترتیب رتبه اول مهاجرفرستی براساس نرخ رشد مهاجر جدید را ثبت کرده است.
گزارش تازه تاکید می‌کرد که ایران رتبه دوم مهاجرفرستی به کشور ترکیه را پیدا کرده است. کشور ترکیه در سال 2021، 615 هزار مهاجر جدید را از کشورهای مختلف جذب کرده است که نسبت به سال قبل رشد 250درصدی را ثبت کرده است. گزارش تازه سالنامه ocde نشان می‌دهد که کشور عراق با 74 هزار مهاجر جدید در رتبه نخست و ایران با 67 هزار مهاجر جدید در رتبه دوم و کشور ازبکستان با 40 هزار مهاجر جدید در رتبه سوم در ترکیه قرار دارد. نیمی از این مهاجران جدید ایرانی در کشور ترکیه، زنان هستند.
امید دانشجویان به زندگی بهتر
امیرحسین جلالی‌ندوشن می‌گوید، حرف‌های بهرام صلواتی در تمام مدتی که آمار و ارقام مهاجرت را اعلام می‌کند، مانند پتکی بر سرش کوبیده می‌شود. او از مهاجرت در سال‌های اخیر به‌عنوان پدیده‌ای عجیب یاد می‌کند: «گاهی تصور می‌کنم اینکه همه نیروی انسانی از کشور برود و دانشگاه از نیروی انسانی خالی شود، واقعیت دارد یا اینکه ما خواب می‌بینیم؟ ممکن است کسی ما را از خواب بیدار کند و بگوید همه اینها خواب بوده است؟» او منکر این نیست که در سال‌های اخیر کم نبودند افرادی که از ایران خارج شدند و اتفاقاً کامیاب هم شدند؛ دانشجویانی که خواهان رفتن به دانشگاه بهتر یا دسترسی به امکانات بالاتری برای انجام آزمایش و موارد مشابهی بودند.
آمارهای سالنامه ocde نشان می‌دهد که در سال 2021 در کشور ایتالیا درمجموع 72 هزار دانشجوی بین‌المللی ثبت‌نام کردند که دانشجویان ایرانی بعد از دانشجویان چینی، دومین ملیت دانشجویان خارجی در این کشور بودند. امیرحسین جلالی‌ندوشن می‌گوید، در سال‌های اخیر پژوهش‌هایی درباره عوامل مهاجرت دانشجویان نوشته شده است. مثلاً در سال 1379 تحقیقی درست یک‌سال بعد از حوادث کوی دانشگاه درباره عوامل مهاجرت در دانشگاه فنی تهران صورت گرفت.
در آن زمان نارسایی اقتصادی، امید به زندگی بهتر و بی‌ثباتی سیاسی ازجمله دلایل خروج دانشجویان از کشور عنوان شده بود. اما چه عواملی باعث می‌شد تا ایرانیان از کشور در آن سال مهاجرت نکنند؟ دینداری و پایبندی به جامعه ملی. پژوهش‌ها در سال‌های بعدتر نتایج دیگری ارائه دادند. مثلاً در دهه 90 تحلیل‌ها نشان می‌داد که عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر نگاه دانشجویان در خروج از کشور شدند.
به‌گفته جلالی‌ندوشن، در همین سال‌ها مفاهیم جدیدی به‌وجود آمدند که پیش‌تر وجود نداشتند: «تحلیل‌های سال 92 نشان می‌داد که مفاهیم جدیدی پیدا شدند، مفهوم بیگانگی فرهنگی و اجتماعی. افراد اعلام کردند در جامعه‌ای زندگی می‌کنند که با مقررات، قواعد و آداب آن بیگانه هستند.» این مفهوم بیگانگی به‌گفته این روانپزشک، پیش‌تر فقط برای مهاجران افغانستانی در کشور استفاده می‌شد.
برای نیروی انسانی چه باید کرد؟
بهرام صلواتی، در بخش‌های دیگر این نشست اشاره‌هایی به سال‌های کرونا کرد. از حاضران خواست دوران کرونا را تصور کنند؛ دورانی که کرونا آمده بود و دانشگاه از آدم‌ها خالی شده بود. او می‌گوید، مفهوم فضا بدون آدم‌ها برای همگان کابوس است: «اکنون در آن کابوس قرار گرفته‌ایم. من در تمام سال‌هایی که روی مهاجرت کار کرده‌ام روز خوشی ندیدم، هیچ‌کس خوشحال نیست.
ما ذره‌ذره آب می‌شویم.» اما برای این مهاجرت‌ها چه باید کرد؟ صلواتی که پیش‌تر مدیرعامل رصدخانه مهاجرت بود و حالا این نهاد تعطیل شده است، از تجویزهایی می‌گوید که نتوانستند کاری از پیش ببرند. او می‌گوید، این نیروی گریز از مرکز روزبه‌روز قوی‌تر می‌شود و موقعیت فیزیکی ماندن سخت شده است. او معتقد است که ماندن امکانات می‌خواهد و این امکانات روزبه‌روز کمتر می‌شود.
به عقیده او، آستانه مهاجرت برای افراد روزبه‌روز باریکتر می‌شود و افرادی هم که باقی می‌مانند تصور اثرگذاری ندارند. سالنامه رصدخانه مهاجرت ایران در سال 1401 نشان می‌داد :«به‌رغـم اینکـه بـراسـاس یافته‌هـای گالـوپ سـطح کلـی میل بـه بازگشـت در میان مهاجـران جهـان حدود هفت‌درصد اسـت، اما مهاجران ایرانـی در زمـره کشـورهایی قـرار دارنـد کـه تمایـل بـه بازگشت‌شـان نسـبت به سایر کشورها در سـطح پایینی قرار دارد.
ناگفتـه نمانـد که افزایـش آمادگی کشـور برای جذب متخصصـان خـارج از کشـور، بـه تنهایی می‌توانـد منجر به تقویت میل به بازگشـت در میان دیاسـپورای ایرانی خارج از کشـور شـود.» صلواتی از چشم‌انداز، امیدآفرینی و امیدزایی می‌گوید: «همه دوست دارند به وضعیت کشورشان کمک کنند و علاقه دارند وقتی امکانش کم است، ایفای نقش کم می‌شود و همین سبب می‌شود که احساس مفیدبودن در داخل کمتر شود و افراد احساس می‌کنند در جایی غیر از اینجا مفید هستند.»
او از نیروی ایرانی می‌گوید که این روزها سر از امارات‌متحده عربی، عمان و حتی اربیل عراق درآورده است. به سال 94 و بعد از اثرات امیدآفرین برجام اشاره می‌کند. او معتقد است که در آن سال میل بازگشت مهاجران به کشور زیاد شد. صلواتی معتقد است که اگر فاکتورهایی این‌چنینی دقیق‌تر سنجیده شوند، مشخص می‌شود که یک اظهارنظر ساده تا چه اندازه می‌تواند روی مهاجرت یا مهاجرت معکوس فرد مؤثر باشد: «شاید اگر این داده‌ها، دقیق اندازه‌گیری شود و افراد اثر اظهارنظرشان را ببینند، متوجه شوند که وقتی امیدآفرینی شکل بگیرد، افراد به کشور باز می‌گردند.»
