اقتصادسنج | ارزش کالاهای صادراتی ایران طی 14 سال گذشته نه تنها رشد نکرده بلکه افت قابل توجهی داشته است. این به آن معناست که کالاهای ساخت ایران در جهان با کمترین ارزش به فروش می‌رسد و این یکی از اثرات تحریم اقتصاد ایران است.

بررسی صادرات غیرنفتی ایران در ۲۰ سال گذشته نشان می‌دهد صدور کالاهای با ارزش‌افزوده به حدی کاهش یافته که گویا کالاهای ایرانی در جهان به حراج گذاشته شده است.

بر اساس گزارشی که دنیای اقتصاد منتشر کرده است در سال 82، هر تن کالای ایرانی در بازار جهانی با ارزش 382 دلار می‌فروخته اما حالا با گذشت 20 سال از آن تاریخ، ارزش کالای صادراتی ایران همچنان 395.6 دلار است!

به عبارتی، بررسی آمارها در 20سال‌گذشته بیانگر آن است که گرچه وزن صادرات غیرنفتی ایران 8.2‌ برابر شده، اما ارزش صادرات کشور با درنظرگرفتن تورم، نزدیک به5 برابر شده‌است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت در حالی که سبد کالاهای صادراتی ایران تغییر چندانی نداشته اما با قیمت ارزان‌تری به فروش می‌رسد.

اما دلیل این مساله چیست؟ به عقیده کارشناسان، تحریم‏ها باعث شده ایران مشتریان ثابت خود در دهه‌های گذشته مانند کشورهای اروپایی و عربی منطقه را از دست بدهد و مجبور باشد عمده کالاها را به چند مقصد خاص صادر کند. در نتیجه قدرت تجاری «ساخت ایران» در بازار جهانی کاهش یافته است.

تجارت پرسود در دهه 80

اما آیا همیشه ارزش کالاهای صادراتی ایران در جهان پایین بود؟ جواب این سوال منفی است. آنگونه که در این گزارش اعلام شده در سال 1382، 20 سال پیش، وزن صادرات غیرنفتی ایران چیزی در حدود 15‌میلیون‌تن محاسبه‌شده که مجموعا به قیمتی در حدود 6‌میلیارد‌دلار به سایر کشورها صادرشده بود؛ در واقع ایران هر‌تن کالای خود را به قیمتی در حدود 386‌دلار صادر کرده که 30‌دلار بیشتر از قیمت آن در سال‌جاری است.

در نیمه دوم دهه‌80 شمسی صادرات ایران روند روبه‌رشدی داشت به‌صورتی‌که در سال‌1387 از نظر وزنی به رقم 33‌میلیون‌تن و از نظر ارزشی به عدد 18‌میلیارد و 333‌میلیون‌دلار رسید، یعنی هر‌تن کالای ایرانی به‌طور متوسط 551‌دلار در بازارهای جهانی به‌فروش می‌رسید. رقمی معادل 730‌دلار در سال‌جاری!

این رکوردی است که در 13سال ‌بعدی، ایران هیچ‌وقت به آن نرسید.در سال‌های بعدی نیز ارزش هر ‌تن صادرات ایران به قیمت جاری، بین 450 تا 500‌دلار در نوسان بود.

آغاز روند کاهشی تجارت ایران با جهان

افت ارزش کالاهای صادراتی ایران ازاواخر دولت دهم آغاز شد. به نحوی که در سال‌92 هر‌تن کالای ایرانی در بازارهای جهانی به‌طور متوسط 389‌دلار به‌فروش رسیده است. مقایسه آمارهای این سال‌با دو سال‌قبل نشان می‌دهد که از این سال‌تجارت ایران به وضعیت جدیدی روبه‌رو شده‌است، درحالی‌که وزن صادرات ایران در سال‌92 نسبت به دو سال‌قبل بیش از 22‌درصد افزایش داشت، ارزش دلاری صادرات نزدیک به 7‌درصد افت کرده‌بود. این نقطه پایانی بر رشد صادرات از ایران توام با خلق ارزش‌افزوده بود.

به عبارتی ارزش کالاهای صادراتی ایران، در دهه 80 مثبت بوده اما در دهه 90 روند آن نگران‌کننده شده و از سال 94 تاکنون ارزش کالاهای صادراتی ایران پیوسته در حال کاهش بوده‌است. در سال‌1395 بازرگانان ایرانی نزدیک به 130‌میلیون‌تن کالا به ارزش 44‌ میلیارد‌ دلار کالا صادر کرده‌‌‌‌‌‌اند. در این سال‌قیمت هر‌تن کالای ایرانی معادل 339‌دلار محاسبه‌شده که به‌معنای 25‌درصد افت ارزش نسبت به سال‌قبلی است.

سال 98 و 99 بدترین سال‌ها در حوزه خلق ارزش‌افزوده در بخش کالاهای صادراتی است. در این سال‌ها میانگین قیمت صادرات ایران به ازای هر‌تن به ترتیب معادل 308.3 و 307.6‌دلار محاسبه شده‌است؛ پایین‌ترین رقم (به نرخ جاری) در 20 سال‌گذشته. نکته قابل‌توجه در این آمار آن است که در سال‌98 رکورد وزنی صادرات ایران با ثبت رقم 134‌میلیون و 331‌هزار‌تن شکسته شد، اما ارزش دلاری صادرات این سال، از میانگین چهار سال‌منتهی به 98 کمتر است.

مقایسه آمارها در سال‌های 87 و 98 نیز تصویر روشنی ارائه می‌دهد. در سال‌87 ایران رکورد بسیار بالایی را در شاخص قیمت هر ‌تن کالای صادراتی را ثبت کرده‌است. رشد وزنی کالاهای صادراتی ایران در سال‌98 نسبت به این سال‌بیش از 300‌درصد رشد داشته اما ارزش دلاری در این مدت تنها 125‌درصد رشد داشته‌است. معنای این آمار آن است که ایران در این مدت صادرات با ارزش‌افزوده پایین‌تری داشته‌است.

چرا ارزش صادرات آب رفت؟

دلیل اصلی کاهش ارزش صادرات ایران به قیمت ثابت مشخص است؛ تحریم‌ها و محدود شدن شرکای تجاری ایران است. در سال‌1401، صادرات ایران به کشورهای چین، عراق، ترکیه و امارت، مجموعا بیش از 71‌درصد از کل صادرات ایران را شامل می‌شد. 20سال‌پیش اما، میزان شرکای تجاری ایران بسیار متنوع‌‌‌‌‌‌تر بود. در سال‌82 به غیر‌از امارات که معادل 15‌درصد از کل ارزش صادراتی ایران به این کشور صادر می‌‌‌‌‌‌شد، بیشتر شرکای اصلی ایران، سهم یک تا 5‌درصدی از صادرات ایران داشتند.

اما محدود شدن شرکای تجاری چگونه منجر به کاهش ارزش کالاهای صادراتی ایران شده است؟ تجارت‌جهانی به مبادلات در بازار یک شهر شباهت دارد. تصور کنید که فروشنده یک کالا در بازار هستید و تنها چهار مشتری در بازار وجود دارد. حال اگر یکی از این چهار مشتری تصمیم بگیرد از فروشنده دیگری کالا را تهیه کند، شما مجبور می‌شوید که اجناس را به قیمت کمتری بفروشید تا بتوانید به خرید و فروش در بازار ادامه دهید.

در مورد تجارت ایران البته، درنظرگرفتن دو نکته دیگر هم ضروری است. نکته اول آن است که تا قبل از تحریم‌ها، کشورهای خریدار کالاهای ایرانی عمدتا از بین کشورهای با درآمد سرانه بالابودند؛ درحالی‌که مشتریان فعلی درآمدسرانه پایین‌تری دارند. بنابراین نمی‌توان کالاها را به این کشورها با قیمت بالاتری فروخت؛ زیرا دلیل اینکه این کشورها تحریم‌ها را نادیده گرفته و از ایران خرید می‌کنند، ارزان‌تر بودن کالاهای ایرانی است.

نکته دیگر در مورد ماهیت کالاهای صادراتی ایران آن است که کشورها تمایل دارند واردات را از کشوری انجام دهند که بتوانند با آن همکاری بلندمدت داشته باشند. به دلیل اینکه ایران، در 10‌سال گذشته چندین‌بار بین وضعیت تحریم کامل و لغو تحریم‌ها در نوسان بوده، عمده مشتریان، ترجیح می‌دهند از منبع پایدارتری مواد اولیه مورد‌نیاز برای صنعت خود را تامین کنند. در این حالت تنها معدودی از مشتریان باقی می‌‌‌‌‌‌مانند که با قبول ریسک مبادله با ایران امیدوارند کالاها را به قیمت پایین‌تری خریداری کنند.