اقتصادسنج؛ فرش یکی از محصولات و کالاهای تولیدشده در ایران است که جایگاه ویژه‌ای در زمینه تجارت خارجی دارد. صادرات فرش از آن دسته مقوله‌هایی است که شرایط خاص خود را دارد و بسیاری از تجار ایرانی به دنبال آن هستند.

بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی مرکز ملی فرش ایران در سال ۱۴۰۱ تولید فرش دستباف ایران با رشد ۱۰ درصدی در مقایسه با سال ۱۴۰۰ به حدود چهار میلیون مترمربع رسید. همچنین در سال گذشته بیش از ۴۰ هزار شغل جدید در کل زنجیره تولید فرش دستباف ایجاد شد. صادرات این محصول به کشورهای آسیایی ۳ درصد رشد و به امریکا و اقیانوسیه ۳۵ درصد کاهش داشته است.

امارات نخستین مقصد صادرات بوده و پس از آن کشورهای ژاپن، آلمان، پاکستان، چین، استرالیا و هند قرار گرفتند. اما رقم صادرات در سال گذشته و تغییرات آن اعلام نشده و رئیس مرکز ملی فرش معتقد است، اقتصاد پنهان در حوزه فرش دستباف وجود دارد، بنابراین آمارهای صادرات این هنر- صنعت غیرواقعی است. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت صادرات فرش پرداخت.

صادرات فرش در یک نگاه

در اواخر دهه ۱۳۷۰ صادرات فرش ایران سالانه بین ۲۵ هزار تا ۲۶ هزار تن بود، اما این میزان در ۱۱ ماهه سال ۱۴۰۱ به ۲.۹ هزار تن رسیده است؛ در واقع صادرات فرش در چند سال اخیر در مقایسه با آن سال‌ها با کاهش ۸۰ درصدی همراه شد. این در حالی است که تا دهه ۸۰ ایران رتبه اول را در جهان را دارا بود.

براساس آمارهای گمرک ایران ارزش وزنی صادرات فرش دستبافت ایران در ۱۱ ماهه سال ۱۴۰۱ به ۲/۹ هزار تن رسید که نسبت به صادرات ۳/۸ هزار تنی ۱۱ ماهه سال ۱۴۰۰ کاهش ۲۴ درصدی را نشان می‌دهد. همچنین صادرات امسال فرش دستبافت به‌جز سال کرونایی ۱۳۹۸، از سال ۱۳۷۸ تاکنون کمترین مقدار صادرات فرش کشور بوده است. به‌تازگی نیز مسعود سپهرزاد، رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف، در یک برنامه رادیویی با اعلام این‌که درهای اروپا و امریکا روی قالی دستباف بسته است، از حاکم شدن رکود ۸۰ درصدی بر بازار فرش دستباف خبر داد.

رشد تولید فرش دستباف

فرح‌ناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش ایران از راه‌اندازی پنج مرکز رشد و فناوری با همکاری پارک علم و فناوری وزارت علوم خبر داد و گفت: در سال ۱۴۰۱، طراحی رویدادهای خلاقانه و نوآورانه در حوزه زنجیره ارزش فرش دستباف در دستور کار قرار گرفت که نخستین آنها در تهران برگزار شد.

رافع خاطرنشان کرد: سال گذشته با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان، در حوزه زنجیره تأمین مواد اولیه تسهیلاتی ایجاد شد، همچنین در فرآیند تولید پشم مسیر کارخانه کوتاه‌تر شد و دور ریز پشم کمتری با تولید نخ تاپس شاهد هستیم.

وی ادامه داد: در حوزه پرداخت، شست‌وشو و تثبیت و همچنین استانداردسازی تولید فرش، با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان و بهره‌مندی از هوش مصنوعی، اتفاقات بسیار خوبی را در سال گذشته شاهد بودیم، به‌طوری که بیش از ۲۱۰ مورد از آنها تجاری‌سازی شد و حتی قادر به ارائه آنها در خارج از کشور هستند.

راه‌اندازی ۱۳ کارگزاری تخصصی فرش

رئیس مرکز ملی فرش ایران بیان‌ داشت: شرکت‌های دانش‌بنیان همچنین در زمینه بلاک‌چین و رمزارز به‌منظور صدور توکن برای فرش دستباف و ارائه آن در متاورس اقدامات خوبی به انجام رسانده‌اند که برای شناسنامه‌دار کردن فرش ایرانی اقدام ارزشمندی است.

وی از راه‌اندازی ۱۳ کارگزاری تخصصی فرش در کشور خبر داد و اظهار کرد: چندی پیش کانون ارزیابان تخصصی فرش دستباف راه‌اندازی شد که به این ترتیب، افرادی که قصد خرید فرش دارند یک نفر را به‌عنوان مشاور با خود به همراه خواهند داشت تا با اطمینان به خرید بپردازند که خود نوعی احترام به حقوق مصرف‌کننده است.

رافع گفت: علاوه برآن، گواهی اصالت نیز در تأیید آن در شناسنامه فرش راه‌اندازی شد.

وی تصریح‌کرد: همه اینها اقدامات زیرساختی است که سبب می‌شود با این گواهی اصالت، هیچ‌گاه فرش‌های هندی، چینی، پاکستانی و غیره به نام فرش دستباف ایرانی عرضه نشود.

این مقام مسئول اضافه‌ کرد: با همکاری شرکت شماره‌گذاری کالا، فرش دستباف ایرانی کد GS۱ دریافت می‌کند که کدی بین‌المللی است و با دریافت کد GLN منطقه جغرافیایی تولید این هنر- صنعت مشخص می‌شود که ۱۲ شاخص از جمله مواد اولیه به کار رفته در آن تا محل بافت، نام هنرمند، مالکیت، طرح و نقش و غیره در آن وجود دارد.

وی تاکید کرد: همه هنر ما این است که این هنر ایرانی را صادر کنیم، زیرا در جهان هر کشور با یک نام و نشان تجاری خاص و ایران با فرش دستباف شناخته می‌شود و بر این اساس باید قدر داشته‌هایمان را بدانیم.

رافع یادآور شد: در دولت سیزدهم با کمک رئیس‌جمهوری، دیپلماسی اقتصادی و فرهنگی با فرش را راه‌اندازی کردیم که بر اساس آن، هر رئیس‌جمهوری که به کشورمان سفر می‌کند، نمایشگاهی را برگزار می‌کنیم و علاوه بر صدور فرش دستباف ایریانی به صادرات سایر محصولات نیز می‌پردازیم.

وجود اقتصاد پنهان در حوزه فرش دستباف

وی با اشاره به وجود اقتصاد پنهان در فرش دستباف، آمارهای صادرات این هنر- صنعت را غیرواقعی برشمرد و یادآور شد: در سال‌های گذشته به دلیل مشکل رفع تعهد ارزی صادرکنندگان، حقوق گمرکی این محصول کاهش یافت. همچنین علاوه بر قاچاق این محصول، متراژ فرشی که مسافران به‌عنوان کالای همراه می‌توانند خارج کنند به ۲۴ مترمربع افزایش یافت که همه اینها بر غیرواقعی بودن آمارها صحه می‌گذارد.

رئیس مرکز ملی فرش ایران اظهار کرد: فرش هند که از نظر کیفیت حتی در حد و اندازه موکت ماشینی ایرانی هم نیست، دارای حقوق گمرکی به مراتب بالاتر از فرش دستباف ایرانی است.

وی به دشواری صادرات فرش دستباف ایرانی به دلیل تحریم‌ها اشاره کرد و گفت: موضوعاتی نظیر شیوع کرونا و همچنین سلیقه‌های خاص مشتریان بر موضوع افت صادرات بی‌تأثیر نبوده است.

رافع با این حال اعلام‌ کرد: در سال ۱۴۰۱ فرش دستباف ایرانی به ۱۵ کشور صادر شد که امارات نخستین مقصد صادرات بوده و پس از آن کشورهای ژاپن، آلمان، پاکستان، چین، استرالیا و هند قرار گرفتند.

وی از رشد ۳‌درصدی صادرات به کشورهای آسیایی خبر داد و گفت: کمترین میزان صادرات نیز به امریکا و اقیانوسیه با افت ۳۵ درصدی بوده است.

رفع تعهد ارزی صادرکنندگان فرش

رئیس مرکز ملی فرش ایران اظهار کرد: تعهد ارزی، مشکلات زیادی بر پیکره صنعت فرش دستباف ایران وارد کرد و باعث شد تولید این هنر اصیل ایرانی که بیشتر آن در روستاها بافته و تولید می‌شود دچار افول شود.

وی افزود: برای حل این مشکل و خروج از افول این هنر- صنعت، تعهد ارزی را برای فرش دستباف یک‌ساله کردیم، با این حال یک سال هم پاسخگوی میزان افزایش صادرات نبود.

به گفته رافع، اکنون با پیگیری‌ها و هماهنگی‌های انجام شده توسط وزیر صنعت، معدن و تجارت، رئیس سازمان توسعه تجارت، اتحادیه صادرکنندگان مرکز ملی فرش ایران ایران و همچنین اتاق بازرگانی اصفهان، در حال رایزنی برای تبدیل فرصت یک ساله به ۳۶ ماه هستیم که این امر نیازمند مصوبه شورای‌عالی است.

تاثیر افزایش نرخ ارز بر صادرات فرش دستباف

عبدالله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های فرش دستباف با بیان اینکه بیش از ۹۵ درصد فرش دستباف، صادرات محور است، اظهار کرد: سال گذشته بالا رفتن نرخ ارز می‌توانست نقطه عطفی در صادرات فرش دستباف باشد ولی به دلیل مصوبه تعهد ارزی صنعت فرش از فرصتی که تحت تأثیر افزایش نرخ دلار به وجود آمده بود، بی‌بهره ماند.

وی ادامه داد: افزایش نرخ ارز روی نرخ مواد اولیه تاثیرگذار است و یک تهدید محسوب می‌شود، ولی برای فرش فرصتی بود که از حالت رکود درآید و با نرخ بسیار عالی فرش دستباف را به کشورهای هدف صادر کنیم اما مصوبه تعهد ارزی مانع تحقق این هدف شد.

رئیس کمیسیون فرش دستباف، گردشگری و صنایع دستی اتاق تعاون افزود: علیرغم آنکه از طریق اتاق تعاون ایران موضوع حذف مصوبه تعهد ارزی از فرش دستباف را که باعث کاهش تولید و صادرات فرش دستباف شده پیگیری کردیم اما این اراده وجود ندارد که جلوی توقف آن گرفته شود.

بهرامی با اشاره به خروج تدریجی بافندگان از صنعت فرش اظهار کرد: افزایش نرخ مواد اولیه فرش از یک‌سو و عدم تخصیص بودجه برای حمایت از قالیبافان موجب رکورد این هنر صنعت شده است.

وی گفت: قرار بود ۱۲۰۰ میلیارد تومان ردیف بودجه برای صنعت فرش درنظر بگیرند ولی نه تنها پرداخت نشد، بلکه سرمایه‌گذاری لازم برای تقویت این صنعت نیز انجام نگرفت و تولید و صادرات فرش تحت تأثیر قرار گرفت.

مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های فرش دستباف درباره آمار تعداد قالیبافان در کشور نیز گفت: درحال‌حاضر حدود ۷۰۰ هزار نفر بافنده در کل کشور داریم و استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اصفهان، قم، فارس و خراسان رضوی بیشترین تولیدکننده و صادرکننده فرش هستند.

سخن پایانی

صادرات فرش دستباف ایران به عنوان هنر-طبیعی قدیمی درحالی کاهش یافته که در مقابل کشوری مانند ترکیه در این سال‌ها و در خلاء بی‌توجهی ایران به بازارهای جهانی رشد قابل توجهی در حوزه صادرات فرش داشته است. حتی این کشور ترکیه تنها طی یک سال گذشته توانست تولیدات فرش ماشینی خود را به حدود ۶۸ برابر تولیدات فرش ماشینی در ایران برساند. همین خلأ و بی‌توجهی در ایران باعث شد تا ترکیه اقدام به جذب هنرمندان و مرمت‌کاران ایرانی کند؛ در واقع فعالان صنعت فرش می‌گویند که نخبه‌های فرش در حال کوچ از ایران بوده و پای فرار مغزها هم به این صنعت باز شده است.

بنا بر آمار منتشر شده از سوی مجمع صادرکنندگان فرش ترکیه، ارزش صادرات فرش این کشور در ۹ ماه نخست امسال میلادی با ۴۰۷ میلیون و ۳۱۹ هزار مترمربع به بیش از ۱۸۳ کشور و منطقه آزاد، به یک میلیارد و ۹۸۱ میلیون و ۲۸۴ هزار دلار رسید. گفته می‌شود که کشوری مانند ترکیه فقط از محل تعمیر و رفو فرش‌های ایرانی ۱۵۰ میلیون دلار به جیب می‌زند؛ یعنی دو برابر صادرات کل فرش ایران.

همچنین براساس برخی آمار، کاهش صادرات فرش‌های ایرانی در حالی رقم خورد که از سال ۹۶ حتی امکان واردات فرش‌های دستباف ایرانی بدون مجوز صادرات وجود نداشت. در نتیجه ارائه خدمات قالیشویی و مرمت به فرش‌هایی که سالیان پیش صادر شد، ممکن نبود. به همین جهت سود حاصل از این فعالیت به سمت کشورهایی نظیر ترکیه و حتی پاکستان سرازیر شد.