معادله ای نابرابر؛ متخصصان از ایران مهاجرت می کنند و نیروی کار بدون مهارت وارد کشور می شود!

اقتصادسنج | جریان خروجی دائمی مهاجران از ایران، عمدتا متخصصان و تحصیلکرده‌ها هستند، اما جریان ورود مهاجران به کشور، به طور معمول شامل نیروی کار شاغل در بخش‌های غیرمهارتی است.

کارشناسان می‌گویند بازار کار ایران با کمبود نیروی انسانی مواجه شده است. البته برخی هم بر این باورند که وضعیت دیگر بحرانی است. عوامل مختلفی بر شکل‌گیری این بحران موثر است، اما مشخصا نقش مهاجرت در این ماجرا چیست و چگونه بر بهره‌وری نیروی انسانی در بازار کار اثر می‌گذارد؟

آنطور که گروه مالی دانایان در گزارش خود، بازار کار ایران را بررسی کرد، روند مهاجرت در ایران اینگونه است که مهاجران ورودی به کشور در بخش‌های بدون مهارت شاغل می‌شوند و در مقابل ایرانیانی که از ایران می‌روند، تحصیلکرده و دارای مهارت هستند.

مهاجرت هم بر جمعیت و هم نیروی کار اثرگذار است. تنها در ایران نیست که مهاجرت بر توازن نیروی کار در بازار کار اثر می‌گذارد، بلکه امری جهانی‌ست. البته از آنجاکه میل و اقدام به مهاجرت از ایران در سال‌های اخیر افزایش یافته است، اهمیت آن بیشتر هم می‌شود. در ادامه جزئیاتی از گزارش گروه مالی دانایان می‌خوانید که به بررسی روند مهاجرت و تخصص و مهارت مهاجران پرداخته است.

مقاصد اصلی نیروی کار مهاجر

بر اساس این گزارش و مطابق داده‌های بین‌المللی مهاجرت، در سال ۲۰۲۱ از میان ۲۸۱ میلیون نفر مهاجر (افرادی که در کشورهایی زندگی می‌کنند که در آنجا متولد نشده‌اند)، ۴۱ میلیون نفر از آنها کودک هستند.

اما چه تعداد از این افراد نیروی کار هستند؟ آنطور که در این گزارش آمده، از میان جمعیت بزرگسال، ۱۶۴ میلیون نفر نیروی کار مهاجر، ۲۶ میلیون نفر آوارگان و پناهندگان و ۶ میلیون نفر هم دانشجو هستند.

نکته مهم دیگر مقاصدی است که افراد انتخاب می‌کنند. مقصد اصلی نیروی کار مهاجر، اروپا، امریکای شمالی و کشورهای حاشیه خلیج فارس است. به عبارتی بازار کار کشورهای مقصد، در انتخاب مهاجران موثر بوده و البته گزارش مالی دانایان نوشته که دلیل اصلی مهاجرت است.

خروج متخصصان و ورود نیروی کار غیرماهر

داده‌های مهاجرت ایران با سایر کشورهای مورد مقایسه بسیار متفاوت است. این تفاوت ناشی از وضعیت سیاسی ایران و همسایگانش به‌ویژه افغانستان است. در ادامه این گزارش، نقش مهاجران در بازار کار ایران بررسی شده است. در این گزارش آمده که مهاجران و پناهندگانی که در ایران زندگی می‌کنند، عرضه نیروی کار را تغییر داده است و باعث شکل‌گیری تعادل جدیدی در بازار کار شده‌اند.

بنا بر گزارش بانک جهانی، حدود ۴.۳ درصد از جمعیت ایران را افرادی تشکیل می‌دهند که در ایران متولد نشده‌اند. این عدد برای امریکا و آلمان بیش از ۱۴ درصد و برای ترکیه حدود چهار درصد است.

در ادامه گزارش گروه مالی دانایان آمده که ۵۱ درصد از مهاجرانی که در ایران زندگی می‌کنند، در سن کار (۲۰ تا ۶۴ ساله) هستند. این رقم برای ترکیه ۷۱ درصد، آلمان برابر ۷۰ درصد و برای امریکا ۷۷ درصد است.

از آنجا که بیشتر مهاجرانی که در ایران مشغول به کار هستند، جذب بازار غیررسمی می‌شوند، تاثیر زیادی بر دستمزدهای بازار رسمی کار ندارند. نکات ارائه در این بخش نشان می‌دهد که عرضه نیروی کار در بازار کار ایران با شوک‌های مثبت و منفی متعددی روبه‌رو بود.

جریان خروجی دائمی مهاجران از ایران مطابق درک عامه و شواهد تجربی، عمدتا متخصصان و تحصیلکرده‌ها هستند. اما جمعیت مهاجران ورودی برعکس است و به طور معمول شامل نیروی کار شاغل در بخش‌های غیرمهارتی هستند. چون نسبت به کشورهای دیگر، سن و تحصیلات میان مهاجران ورودی و خروجی بسیار متفاوت است، لذا می‌توان نتیجه گرفت در طول زمان، سطح دانش‌ و بهره‌وری سرمایه انسانی اقتصاد ایران کاهش یافته و همچنان در حال کاهش است.

بررسی روند مهاجرت در ایران پس از انقلاب

در ادامه این گزارش، رفت و آمد مهاجران و شوک‌های مثبت و منفی به بازار کار ایران را بررسی کرده‌اند. خالص مهاجرت عبارت است از تعداد مهاجرانی که وارد کشور شده‌اند. (منهای افرادی که از کشور خارج شده‌اند) این مهاجران می‌توانند شهروند باشند یا غیرشهروند.

سال ۱۳۶۰، خالص مهاجرانی که وارد ایران شدند، حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر بود. گفتنی است که بخشی از افزایش جمعیت در دهه ۶۰ ناشی از همین جمعیت مهاجر بود. از سوی دیگر سال ۶۹ و پس از پایان جنگ ایران و عراق، همین تعداد مهاجر وارد ایران شدند؛ یعنی حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر دیگر. سال ۷۲ اما همزمان با شروع جنگ در افغانستان، حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر که عمدتا از جمعیت مهاجر در ایران بودند، از کشور خارج شدند.

جنگ عراق و افغانستان در ابتدای قرن ۲۱، رخداد دیگری است که در پی آن تعداد بسیار زیادی از مهاجران از ایران خارج شدند. در سال‌های ۹۳ و ۹۴ و همزمان با برجام، دو سال متوالی بود که خالص مهاجرانی که به ایران وارد شدند، تفاوت معناداری با روند بلندمدت مهاجرت در ایران داشت.

سال ۹۹ اما خالص مهاجران خارج شده، مجدد منفی بود. اگر همه این سال‌هایی که گفته شد را نادیده بگیریم، به طور میانگین سالانه ۷۵ هزار نفر به ایران مهاجرت کرده‌اند. اما همانطور که گفته شد، اغلب این مهاجران در بخش‌های بدون مهارت، شاغل می‌شوند.