چند درصد از مردم در برابر دانستن مقاومت می‌کنند و چرا؟

اقتصادسنج| آیا کسی از اقوام یا نزدیکان‌تان را سراغ دارید که معتقد باشد واکسن‌ها موجب اوتیسم می‌شوند اما از مطالعه مجموعه تحقیقاتی که اثبات می‌کنند این باور اشتباه است، خودداری کند؟ آیا دوستی دارید که نخواهد چیزی دربارۀ مضرات فلان خوراکی یا نوشیدنی بشنود تا بتواند با خیال راحت‌تر به مصرف آن ادامه دهد؟

روانشناسان به این نمونه‌ها «جهل عمدی» می‌گویند، یعنی اجتناب آگاهانه از اطلاعاتی که پیامدهای منفی اعمال فرد را آشکار می‌کند.

همه ما در زندگی جایی هست که به روی خودمان نیاورده‌ایم و وانمود کرده‌ایم همه چیز خوب است. شاید این رفتار ما ماهیت شخصی، سیاسی یا حرفه‌ای داشته باشد، اما از درون می‌دانیم عمل ما با ارزش‌های اعلام‌شده ما مطابقت ندارد.

لین وو، دانشجوی دکترای دانشگاه آمستردام می‌گوید: «نمونه‌های جهل عمدی در زندگی روزمره فراوان است. هدف ما در مطالعه‌ای که انجام دادیم این بود که بدانیم جهل عمدی چقدر شایع و مضر است و چرا مردم درگیر آن می‌شوند».

وو و تیمی از محققان برای پی بردن به این موضوع، نخستین فراتحلیل را روی شواهد تجربی موجود از جهل عمدی انجام دادند و آن را در مجله Psychological Bulletin منتشر کردند. آن‌ها نتایج ۲۲ مطالعه با مجموع بیش از ۶۰۰۰ شرکت‌کننده را مقایسه کردند. در ادامه، نتیجه بدست‌آمده را می‌خوانید.

اتاق مانور اخلاقی

آزمایش کلاسیک مطالعه جهل عمدی «اتاق مانور اخلاقی» است. این تمرین را جیسون دانا، استادیار بازاریابی و مدیریت دانشگاه ییل طراحی کرد. به شرکت‌کنندگان به طور تصادفی نقش تصمیم‌گیرنده یا دریافت‌کننده اختصاص داده می‌شود. به تصمیم‌گیرنده حق انتخاب می‌دهند: پرداخت ۵ دلاری یا ۶ دلاری. اگر پرداخت ۵ دلاری را انتخاب کند، گیرنده هم ۵ دلار دریافت خواهد کرد. اگر پرداخت ۶ دلاری را انتخاب کند، گیرنده ۱ دلار دریافت خواهد کرد.

وقتی محقق این اطلاعات را ارائه کرد، بیشتر تصمیم‌گیرندگان نوع‌دوستانه عمل کردند. آن‌ها دریافت پول بیشتر برای گیرنده را انتخاب کردند. به طور متوسط، تنها حدود یک‌چهارم تصمیم‌گیرندگان خودخواهانه عمل کردند.

اما آزمایش واقعاً زمانی آغاز می‌شود که پژوهشگران تمام اطلاعات را بروز ندهند. در شرایط آزمایشی دوم، تصمیم‌گیرندگان می‌توانند بین پرداخت‌های ۵ یا ۶ دلاری یکی را انتخاب کنند، اما این بار به آن‌ها گفته نمی‌شود گیرنده چه مبلغی دریافت خواهد کرد. ۵۰-۵۰ احتمال دارد گیرنده ۵ یا ۱ دلار دریافت کند. مهمتر از همه، تصمیم‌گیرندگان می‌توانند از محققان جویا شوند که گیرنده چه مبلغی را دریافت خواهد کرد و می‌توانند این کار را بدون هیچ هزینه‌ای برای خودشان انجام دهند. به بیان دیگر، با این که تصمیم‌گیرندگان کورکورانه نسبت به عواقب اقداماتشان دست به کار می‌شوند، اما اگر بخواهند مجبور نیستند اینطور کورکورانه عمل کنند.

در مطالعه اولیه دانا که در سال  ۲۰۰۷ انجام شد، ۴۰ درصد تصمیم‌گیرندگان در شرایط آزمایشی ترجیح دادند عمداً ناآگاه بمانند و گزینه خودخواهانه را انتخاب کنند.

اما در تمام مطالعات، محققان دریافتند تقسیم اصلی دانا نسبتاً منسجم و پایدار است است. یعنی در همۀ انواع آزمایشاتی از این جنس، به طور متوسط ۴۰ درصد مردم ترجیح می‌دادند از عواقب اعمال خود مطلع نشوند و این ناآگاهی با نوع‌دوستی کمتر در قیاس با افرادی که مطلع می‌شدند، همراه بود.

جهل در قالب بهانه 

محققان دو انگیزه بالقوه را برای جهل عمدی مطرح کردند. اول، آن‌ها فکر کردند جهل عمدی ممکن است بهانه‌ای برای عدم‌ رفتار سخاوتمندانه باشد. اگر فردی عواقب اعمالش را نداند، می‌تواند خود را فردی از لحاظ اخلاقی برجسته بداند، حتی اگر تصمیم بگیرد خودخواهانه عمل کند. جهل عمدی به محافظت از خودانگاره آن‌ها کمک می‌کند.

دومین انگیزه بالقوه بی‌توجهی شناختی است. یعنی مردم از فکر کردن، بیش از آنچه که باید، بیزارند. شاید دلیلش تنبلی و توجه نکردن باشد یا این که نمی‌خواهند برای یادگیری بیشتر وقت بگذارند. در هر صورت، آن‌ها تصمیم سریع و آسان را ترجیح می‌دهند، حتی اگر با اطلاع قبلی، احتمال داشته باشد نوع‌دوستانه عمل کنند.

محققان برای آزمایش این موضوع، انتخابِ شرکت‌کنندگانی که خودشان تصمیم گرفتند اطلاع‌رسانی شوند را با افرادی مقایسه کردند که به‌طور پیش‌فرض از پیامدها مطلع بودند. محققان استدلال کردند اگر محرک، بی‌توجهی شناختی باشد، درصد نوع‌دوستی تقریباً بین این دو یکسان خواهد بود.

از سوی دیگر، اگر کسانی که تصمیم گرفتند از عواقب آگاه شوند، سخاوتمندانه‌تر عمل کردند، نتیجه می‌گیریم افرادی که به طور پیش‌فرض مطلع بودند، خودشان انتخاب می‌کردند ناآگاه بمانند اگر گزینه‌اش به آن‌ها داده میشد. این نتیجه‌ای است که محققان گرفتند: در تمام مطالعات، شرکت‌کنندگانی که تصمیم گرفتند از پیامدها مطلع شوند، ۷ درصد بیشتر احتمال داشت انتخاب نوع‌دوستانه کنند.

شاول شالوی، یکی از نویسندگان و استادان اخلاق رفتاری در دانشگاه آمستردام، در این باره گفته است: «یافته‌ها شگفت‌انگیز است، چون نشان می‌دهد بسیاری از رفتارهای نوع‌دوستانه‌ای که مشاهده می‌کنیم، ناشی از تمایل به انجام آن به شکلی است که دیگران از ما انتظار دارند.»

وی افزود: «بخشی از دلایلی که افراد نوع‌دوستانه رفتار می‌کنند به دلیل فشارهای اجتماعی و همچنین تمایل آن‌ها به خوب دیدن خودشان است. از آنجا که عادل بودن اغلب پرهزینه و مستلزم دست کشیدن از زمان، پول و تلاش است، جهل گزینه‌ی آسان‌تری است.»

با توجه به این گفته، تجزیه و تحلیل نمی‌تواند بی‌توجهی شناختی را به عنوان یک انگیزه بالقوه حذف کند. در واقع، جهل عمدی می‌تواند اثر جمعی بسیاری از انگیزه‌ها باشد، از جمله انگیزه‌هایی که در فراتحلیل در نظر گرفته نشدند، مانند شهرت. این داده‌ها صرفاً نشان می‌دهند حفظ یک خودانگاره مثبت یکی از این انگیزه‌ها است.

البته فراتحلیل محدودیت‌هایی دارد که شایان ذکر است. برای مثال، شرکت‌کنندگان اکثراً از اروپا و ایالات متحده بودند، یعنی نتایج ممکن است در فرهنگ‌های دیگر یکسان نباشد. دوم اینکه این مطالعات، جهل عمدی را در آزمایشگاه و نه در دنیای واقعی بررسی کردند. در نهایت، آن‌ها روی وظایف مجزا تمرکز کردند، یعنی آن‌ها فقط یک بار انجام شدند. این امکان وجود دارد که دورهای مداوم دادن و ستاندن بین تصمیم‌گیرنده و گیرنده نتایج متفاوتی به همراه داشته باشد.

به طور کلی، مجموعۀ شواهد نشان می‌دهد جهل تا حدی «عمدی» و ناشی از انگیزه‌های بهانه‌جویی و حفظ خودانگاره است.

فرادید/