چشم انداز اقتصادی خاورمیانه در ۲۰۲۳ چگونه خواهد بود؟

اقتصادسنج؛ چشم‌انداز اقتصادی برای کشورهای حوزه خلیج فارس به خاطر سرریز جشن نفتی در اقتصاد، مثبت اما برای کشورهای درگیر بحران منطقه(خاورمیانه) ‏منفیست.‏

چشم‌انداز اقتصادی خاورمیانه در ۲۰۲۳

چشم‌انداز یک‌دستی از وضعیت کشورهای خاورمیانه در سال ۲۰۲۳ وجود ندارد. اکونومیست پیش‌بینی می‌کند سرریز جشن نفتی روی بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله توریسم و تجارت، کشورهای حوزه خلیج فارس را به رفاه بالاتر سوق می‌دهد؛ اما کشورهای درگیر تحریم، تنش و یا بی‌ثباتی اقتصادی از جمله ایران، سوریه و تا حدی مصر چشم‌انداز رشد زیادی ندارند. از سوی دیگر پیش‌بینی می‌شود منطقه به لحاظ سیاسی و تجاری گرایش بیشتری به سوی شرق و آسیا پیدا کند.

واحد مطالعات اکونومیست (EIU) گزارشی از چشم‌انداز خاورمیانه در سال آینده میلادی ارائه کرده است. نتیجه فشرده‌ای از عوامل گوناگون مورد بررسی این گزارش را می‌توان در نمودار بالا دید.

رشد اقتصادی مناسب در کشورهای نفتی -به جز ایران تحت تحریم- و رشد اندک برای کشورهای درگیر بحران مثل مصر، سوریه، لبنان و ایران نمایش‌گر دو جریان متفاوت اقتصادی در خاورمیانه سال آینده است.

در افق ۲۰۲۳، تورم کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس پایین پیش‌بینی شده، به خصوص که همچنان به ارائه یارانه‌های انرژی و کنترل نرخ ارز از طریق پترودلارها ادامه خواهند داد. اما لبنان و سوریه دچار ابرتورم و بقیه کشورها هم اکثراً درگیر تورم‌های دورقمی خواهند بود. از جمله برای ایران تورم ۳۰ درصدی برآورد شده است.

نقش نفت در خاورمیانه ۲۰۲۳

گزارش اکونومیست انتظار دارد اوپک-پلاس همبستگی خود را در حفظ سطوح تولید فعلی ادامه دهد و پیش‌بینی می‌کند که قیمت نفت حداقل تا اواسط سال ۲۰۲۳ بالای ۹۰ دلار به ازای هر بشکه باقی خواهد ماند.

در مجموع اوضاع کشورهایی از منطقه که به طور خالص صادرکننده انرژی هستند، در سال آینده مثبت ارزیابی می‌شود، البته به استثنای ایران که درگیر تحریم و بی‌ثباتی اقتصاد کلان است.

درآمدهای بادآورده ناشی از تقاضای شدید جهانی انرژی و قیمت های بالای نفت و گاز به حاکمان عربستان سعودی و امارات به ویژه این امکان را داده است که منابع مالی را در برنامه های توسعه اقتصادی ملی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی وارد کنند.

در طول سال ۲۰۲۳ کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به سرمایه‌گذاری گسترده‌تر در منطقه خاورمیانه و سایر نقاط جهان برای پیگیری اهداف اقتصادی خود و تقویت اتحادهای منطقه‌ای ادامه خواهند داد.

احیای گردشگری با جام جهانی

تحت اثر همه‌گیری و سپس جنگ اوکراین، گردشگری در خاورمیانه مانند بسیار از نقاط دنیا آسیب زیادی دید. اما تحلیل اکونومیست، احیای روند گردشگری در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس است.

این احیا توسط رویدادهای مهم ورزشی و فرهنگی حمایت می‌شود – قطر میزبان جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ و جام ملت های آسیا در سال ۲۰۲۳ است، در حالی که عربستان سعودی تعداد بازدیدکنندگان خارجی مجاز برای شرکت در مراسم حج سالانه را افزایش خواهد داد.

همچنین قطب‌های مهم گردشگری در امارات و عمان، تلاش‌های خود را برای جذب توریست‌ها و اطمینان بخشی به آن‌ها از طریق اقدامات بهداشتی و امنیتی در سطح بالا، بیشتر می‌کنند.

واحد اطلاعات اکونومیست معتقد است بخش‌های مرتبط با سفر، گردشگری و هتل‌داری اجزای کلیدی برنامه‌های رشد استراتژیک در بلندمدت هستند و در نتیجه شانس بالایی برای دریافت سرمایه‌گذاری قابل توجه از بخش‌های دولتی و خصوصی دارند. از این منظر می‌توان بهره‌برداری کشورهای حاشیه خلیج فارس از درآمدهای نفتی برای توسعه گردشگری را راهبرد معقولی برای رشد اقتصادی بلندمدت برشمرد.

گردش به راست منطقه

گزارش اکونومیست می‌گوید بازیگران اصلی در میانه روابط امنیتی تاریخی و تعامل با ایالات متحده، پیوندهای تجاری قوی با اروپا و چین و روابط نزدیک با روسیه دارند. چرخش بیشتر به سمت آسیا – البته به روشی سنجیده برای کسانی که به طور سنتی با غرب همسو هستند – احتمالاً یکی از ویژگی های کلیدی سیاست خارجی خاورمیانه در سال ۲۰۲۳ خواهد بود. موردی که در تعاملات جدید عربستان و چین در این روزها رد پای آن را می‌توان دید.

عربستان سعودی به طور فزاینده‌ای به رویکرد سیاست خارجی مستقل‌تر نسبت به گذشته پایبند خواهد بود؛ زیرا به دنبال تنوع بخشیدن به روابط بین‌المللی خود از جمله روابط نزدیک‌تر با چین و روسیه است.

اطلاعات اکونومیست نشان می‌دهد همین الان هم پنجاه درصد از صادرات عربستان (غالباً نفت) به سمت مرکز و شرق آسیا، یعنی کشورهای چین، ژاپن، هند و کره جنوبی می‌رود. در حالی که سهم صادراتی که به ایالات متحده دارد، تنها پنج درصد است.

این گزارش می‌گوید ایران در حال حاضر روابط ضعیفی با غرب دارد و این وضعیت در سال ۲۰۲۳ وخیم‌تر خواهد شد. این شرایط دولت را به روابط قوی‌تر با سایر کشورها از جمله روسیه، چین و هند می‌کشاند، به ویژه با توجه به سیاست موسوم به «نگاه به شرق». ایران می تواند در سال ۲۰۲۳ به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای (SCO) دست یابد که همکاری‌هایش با چین و روسیه را تسهیل می‌کند.

ریسک‌های بدبینانه و خوشبینانه برای خاورمیانه

اکونومیست معتقد است ریسک‌های بدبینانه برای خاورمیانه سال آینده به ریسک‌های خوشبینانه می‌چربند؛ تنش‌های منطقه‌ای، شکست مذاکرات هسته‌ای ایران با غرب و ادامه کندی اقتصاد چین، از جمله شوک‌های منفی به افق اقتصادی این منطقه هستند.

سناریوهای خوشبینانه شامل پایان نسبتاً سریع جنگ اوکراین و در نتیجه کاهش نوسانات بازارهای خوراکی و سوخت و همچنین احیای پرسرعت اقتصاد چین با ناپدیدشدن موانع کرونایی هستند. احتمال رخ‌دادن این شوک‌های مثبت به اقتصاد خاورمیانه چندان زیاد ارزیابی نمی‌شود.

کسب‌وکارها در سه مسیر مختلف

وضعیت شامخ یا شاخص مدیران خرید در عربستان و امارات چشم‌انداز بسیار روشنی را برای رشد بخش غیرنفتی نشان می‌دهد. این چشم‌انداز در کوتاه‌مدت به طور عمومی برای کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس مثبت است.

سرریز درآمدهای فراوان نفتی به سایر بخش‌ها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی با حمایت بخش مالی سودآور و قوی و همچنین اصلاحاتی که به سود کسب‌وکارها قبلاً اعمال شده‌اند، این پیش‌بینی‌ها را رقم زده است. در این حین، رقابت بین عربستان سعودی و امارات برای ایجاد مراکز تجاری پیشرو تشدید خواهد شد.

برای سوی دیگر خاورمیانه، پیش‌بینی واحد اطلاعات اکونومیست این است که وضعیت سوریه، یمن، عراق، لبنان و عراق چالش‌خیز خواهد بود؛ چشم انداز کند رشد، بیکاری بالا، بی‌ثباتی اجتماعی، تحریم‌های بین‌المللی و تنش‌های این کشورها باعث ابهام در حرکت مثبت اقتصادهایشان شده است.

دسته سوم کشورهای خاورمیانه از نظر پیش‌بینی کسب‌وکارها را ترکیه و مصر تشکیل می‌دهند. این دو کشور بیشتر اسیر اقتصاد کلان بی‌ثبات خود شده‌اند که آمیزه‌ای از نرخ ارز و تورم بالا و نااطمینانی‌ها درمورد سمت‌وسوی سیاست‌های اقتصادی دولت است.

پیش‌بینی ایران در ۲۰۲۳

گزارش پیش‌بینی اکونومیست از خاورمیانه در بخشی به طور ویژه به ایران پرداخته است. به باور نویسندگان، ایران همچنان در سال ۲۰۲۳ درگیر اقتصاد بی‌ثبات، بیکاری بالا، تورم افسارگسیخته و نارضایتی‌های ملی خواهد بود.

علی‌رغم تداوم قیمت‌های بالای نفت و گاز در بازارهای بین‌المللی، اقتصاد به دلیل تحریم‌های ایالات متحده در تنگنا باقی خواهد ماند و در حالت رشد آهسته قرار خواهد گرفت. همچنین ناآرامی‌های اجتماعی بیشتری در سال ۲۰۲۳ پیش‌بینی می‌شود.

چشم‌انداز تاریک تنش‌ها در منطقه

درگیری یک‌دهه‌ای در سوریه بسیار ناپایدار و چندوجهی با تعداد بی‌شماری از بازیگران داخلی و بین‌المللی باقی خواهد ماند؛ در افق ۲۰۲۳ درگیری‌های بیشتری ظاهر خواهد شد. جنگ داخلی شمال-جنوب در یمن ادامه خواهد داشت و در سال ۲۰۲۳ تشدید خواهد شد. طرف های متخاصم یمن نتوانستند آتش‌بس با میانجیگری سازمان ملل را تمدید کنند.

نتایج انتخابات اخیر اسرائیل باعث نفوذ بیشتر راست‌های افراطی در دولت خواهد شد. به گفته واحد اطلاعات اکونومیست، حکومت ائتلاف چند حزبی تحت تسلط جناح راست به درگیری‌های نظامی پراکنده در مرز غزه و اسرائیل و خشونت‌های متناوب منجر خواهد شد. این وضعیت توانایی اسرائیل را برای گسترش بیشتر روابط منطقه‌ای خود، به ویژه با عربستان سعودی و احتمالاً امارات، محدود خواهد کرد.

پیش‌بینی اکونومیست از نارضایتی‌های اجتماعی

تحقیقات این نشریه اقتصادی مطرح به این نتیجه رسیده که نارضایتی‌های اجتماعی در ایران، سوریه، لبنان و عراق در سطوح بالایی قرار خواهند داشت و در برخی از این کشورها تحت تأثیر احساس خطر به شدت سرکوب خواهند شد.

کشورهایی که طبق پیش‌بینی اکونومیست در معرض میزان متوسطی از ناآرامی اجتماعی قرار دارند عبارتند از مصر، اردن و ترکیه، که دوباره نارضایتی‌های اجتماعی ناشی از شرایط بد اجتماعی-اقتصادی -به ویژه نرخ بالای بیکاری و تورم- را خواهند دید.

در مقابل، خطر ناآرامی اجتماعی در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل کم خواهد ماند؛ زیرا این کشورها عمدتاً از لحاظ مالی و نهادی برای کاهش فشارهای اجتماعی و اقتصادی مجهز هستند.