سیل عظیم مهاجرت جامعه پزشکی؛ چرا پزشکان و پرستاران از کشور می روند؟

اقتصادسنج| در تازه‌ترین تحولات جامعه پزشکی، تمایل متخصصان برای مهاجرت از پزشکان عمومی پیشی گرفته است. این در حالی است که میزان خروجی پزشکان بعد از دوره کرونا و محدودیت‌های سفر، دو برابر شده است. این عدد بین ۶ تا ۱۰ هزار پزشک متغیر است. این عدم قطعیت به‌دلیل عدم انتشار آمار از سوی نهادهای رسمی است.

مجموعه پزشکان و پرستارانی که سال گذشته از کشور خارج شده‌اند از ۱۰ هزار نفر گذشته است. تا پیش از این خروج و مهاجرت پزشکان در رده پزشکان عمومی در سطح بالاتری قرار داشت؛ اما حالا متخصصان گوی رفتن را ربوده‌اند و تعداد خروجی‌های‌شان بیشتر شده، همچنین میانگین سنی متقاضیان نیز افزایش داشته است. در همین حال، کرسی‌های تخصص که پیش‌تر برای آن سر و دست می‌شکستند، سال گذشته خالی ماندند. یعنی پرورش برای ۵ تا ۱۰ سال آینده به‌اجبار متوقف شده و خروجی متخصص نخواهیم داشت. از سال گذشته رئیس سازمان نظام پزشکی کشور اعلام کرد که ظرف ۵ سال آینده متخصص قلب و اطفال در کشور نخواهیم داشت؛ اما تعدادی از پزشکان گفته‌اند که در شهرستان‌ها و شهرهای کوچک وضعیت از نظر تعداد و پراکندگی متخصصان از هم‌اکنون بد و نگران‌کننده است.

هفته گذشته دکتر منصور جعفری نمین، رئیس شورای هماهنگی نظام پزشکی کشور اعلام کرد که سال گذشته بیش از ۸۰۰ ماما به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند. جامعه پزشکی از مهم‌ترین دلایل این مهاجرت را موضوعات اقتصادی می‌داند به همین دلیل او از دولت و مجلس درخواست کرده با تامین شغل و درآمد مناسب و ایجاد امنیت شغلی مانع از خروج این سرمایه‌های ملی شوند.

البته او معتقد است که جایگاه واقعی ماماها در اجرای طرح پزشک خانواده و تیم سلامت خانواده دیده نشده است. رئیس شورای هماهنگی نظام پزشکی کشور مانند دیگر گروه‌های پزشکی معتقد است که مشکلات اقتصادی ریشه در مهاجرت پزشکان دارد و باید دستمزد و قیمت تمام شده از هم جدا شود، ولی در قانون ابلاغی تعرفه پزشکی، این موضوع دیده نشده و به همین دلیل سازمان نظام پزشکی کشور مخالفت صریح خود را با تعرفه ابلاغی اعلام کرده و از طریق دولت و مجلس این موضوع پیگیری می‌شود تا نسبت به اصلاح تعرفه اقدام شود.

سبقت مهاجرت متخصصان از پزشکان عمومی

همه رشته‌ها برای مهاجرت کاربرد ندارد. در واقع کشور میزبان چنان سر و دست نمی‌شکند و به استقبال نمی‌آید. در مورد پزشکی، در عین حال که میزبان آمریکایی و اروپایی، پذیرای آن‌ها بودند؛ اما هیچ‌وقت جایگاهی را که در ایران داشتند، نمی‌توانستند پیدا کنند. به همین دلیل تمایل متخصصان برای مهاجرت کمتر بود. به خصوص آنکه باید یک دوره دوباره‌ای برای تخصص می‌گذراندند و این موضوع برای همه سنین مناسب نیست. یعنی در زمانی که فرد باید به دنبال کسب درآمد باشد به خصوص به عنوان یک مهاجر، تازه باید دوباره درس‌های عمومی و تخصص را بگذراند.

اما مهاجرت پرستارها، ماماها و پزشکان عمومی از قبل‌تر در بورس بود. موضوع گذراندن دوره زبان و مدرک آن بود که برای پزشکان چندان سخت و دور از دسترس نبود، اما ظرف‌ سال‌های اخیر، شرایط میزبان و ‌میهمان هر دو تغییر کرده است. پاندمی کووید-۱۹، تاراج کادر بهداشت و درمان در همه دنیا، موجب شد آغوش‌ها برای پذیرش این گروه باز شود و حتی شرایط سهل‌گیرانه‌ای برای آن‌ها در نظر گرفته شود. در همین حال، شرایط اقتصادی و قدر ندیدن در این سوی، موجب شد که پزشکان قدر این فرصت پیش آمده را خوب بدانند و از آن استقبال کنند.

آخرین آمار رسمی منتشر شده مربوط به سال ۹۸ و هم‌زمان با شروع همه‌گیری کروناست. مهاجرت سه هزار نفر در آن سال ثبت شد. این عددی است که دو هفته پیش دکتر پاکمهر، نماینده مجلس نیز اعلام کرد و نسبت به آن ابراز نگرانی کرد. دکتر رضا لاری‌پور سخنگوی سازمان نظام پزشکی کشور گفت: در عین حال که ارائه هر گونه عدد و رقم در خصوص مهاجرت پزشکان را محرمانه و غیرقابل اعلام می‌داند؛ اما تعداد خروجی‌ها را دو برابر این ارقام می‌داند.

یک پزشک متخصص که ترجیح می‌دهد نامش محفوظ بماند می‌گوید: « آمار مهاجرت تا پایان سال ۹۸ معادل سه هزار پزشک بوده است. در سال ۱۴۰۰ معادل ۵ هزار پزشک مهاجرت کردند.» به این معنا که تا پایان سال ۱۴۰۰ مجموعا ۸ هزار پزشک مهاجرت کرده‌اند. به گفته او با محاسبه مهاجرت جامعه پرستاری، عدد از ۱۰ هزار نفر عبور خواهد کرد. او با بیان اینکه روند افزایشی مهاجرت پزشکان از سال ۹۶ آغاز شده است، می‌گوید: «در حوزه پزشکی و پزشکانی که زیرنظر سازمان نظام پزشکی کشور هستند، مهاجرت کادر پزشکی نسبت به سال ۱۳۹۸ که سال ماقبل کرونا است، شاهد افزایش دریافت عدم سوءپیشینه انتظامی خارجی یا حسن سابقه good standing، حداقل به میزان دوبرابر بوده‌ایم.» با این وضعیت، می‌توان پیش‌بینی کرد که اگر مبنا سال ۹۸ باشد، حدود ۶ هزار نفر و اگر سال ۱۴۰۰ باشد، حدود ۱۰ هزار پزشک در سال گذشته یا مهاجرت کرده‌اند یا good standing گرفته‌اند.

علت رکود مهاجرت بین سال‌های ۹۸ تا ۱۴۰۱ به گفته او، عدم پذیرش مهاجرت از سوی بسیاری از کشورها و کاهش رفت و آمدها بوده است؛ اما با باز شدن فضا، مهاجرت یک بار دیگر افزایش داشته است. این افزایش مربوط به سال گذشته است.

لاری‌پور دلایل مهاجرت پزشکان را اول از همه اقتصادی می‌داند و در کنار آن، موضوعات دیگری را نام می‌برد: «عدم امکان به کارگیری بسیاری از فارغ‌التحصیلان حرف پزشکی، در مکان مناسب است. بعضی از این‌ افراد به دلیل آنکه موقعیت مناسبی در کشور وجود ندارد، تصمیم به خروج می‌گیرند. همچنین، عدم ایجاد تسهیلات و مشوق‌های لازم برای ماندگاری و نگه‌داشت برای شاغلان حرفه پزشکی در کشور از دیگر دلایل این مهاجرت است.»

به گفته او، ارائه تسهیلات فراوان و امکانات سهل‌الوصول در کشورهای مختلف دنیا به ویژه برای جذب نخبگان ایرانی از دیگر عوامل تسیهل‌کننده است. به گونه‌ای که پیش‌تر آزمون و نمره آزمون می‌خواستند؛ اما بسیاری از کشورها این نمره را در پذیرش پزشکان حذف کرده‌اند. هم‌چنین تسهیل بوروکراسی اداری پیچیده‌ قبلی، موضوعی است که رفتن و مهاجرت را تسهیل کرده است. آموزش و تربیت یک پزشک عمومی حدود ۸۰ تا ۱۰۰ هزار دلار هزینه در بر دارد. این هزینه در ایران پیش‌تر پرداخت شده و حالا و در دوره برداشت، دیگر کشورها می‌توانند با ایجاد شرایط برای به کارگیری از نیروی متخصص ایرانی، آن‌ها را جذب کنند. البته لاری‌پور تاکید می‌کند که هنوز میزان خروج جامعه پزشکی؛ با آنکه عدد قابل توجهی است، اما نسبت به برخی از رشته‌های مهندسی دانشگاه‌های تراز اول کشور، عدد پایینی است. اکنون ۱۵ هزار رزیدنت مشغول به خدمت در کشور حضور دارند و سالانه نزدیک ۹ هزار دانشجوی پزشکی وارد دانشگاه‌های کشور ما می‌شوند. در عین حال، با شیب ملایمی از کشور خارج می‌شوند.

افزایش سن مهاجرت و متخصصان

از جمله موضوعات نگران‌کننده افزایش میانگین سنی مهاجران و تغییر نرخ از پزشکان عمومی به سمت متخصصان است.

دکتر لاری‌پور می‌گوید: «فرد به محض فارغ‌التحصیلی اقداماتش برای مهاجرت شروع می‌شود. در چند سال گذشته میانگین سنی افرادی که از کشور خارج می‌شدند، زیر ۳۵ سال بوده که این میانگین افزایش پیدا کرده است. این تغییر به معنای آن است که بسیاری از پزشکانی که در داخل کشور ثبات کاری داشتند، به دلیل اختلال در این ثبات، یا داشتن رتبه و موقعیتی که استحقاق آن را در داخل کشور داشته‌اند، به سمت کشورهای دیگر کشیده شده یا دیگر کشورها موقعیت‌هایی برای آن‌ها ایجاد کرده‌اند که در آنجا مشغول کار شوند.» به گفته دکتر «میم» این افراد کسانی هستند که ذخیره مالی مطمئنی برای مهاجرت در اختیار دارند و در عین حال در کشوری دیگر می‌توانند با درآمدی مناسب و قابل قبول در جایگاه حرفه‌ای خود قرار بگیرند.» موضوع مهاجرت و موج افزایشی آن ذاتا نگران‌کننده است، اما موضوع مهم‌تر خالی شدن کشور از نخبگان و گروهی است که حضور و فعالیت‌شان به سلامت مردم گره خورده است.

سخنگوی سازمان نظام پزشکی می‌گوید: «نگرانی ما نسبت به آینده آن است که سلامت مردم دستخوش تغییر قرار نگیرد و با کیفیت پایین درمانی روبه‌رو نشود یا از سوی دیگر به وضعیتی گرفتار نشویم که از خوداتکایی کنونی که تمام اعمال درمانی در داخل قابل انجام است، مجبور شویم که در آینده‌ای نه چندان دور از این پزشکان ایرانی در کشورهای دیگر استفاده کنیم.»