با خاک خوردن پایان نامه ها خداحافظی کنیم؟/ تحول جدیدی در راه است؟

اقتصادسنج| یک رویه جدید که امسال برای نخستین بار در جذب دانشجوی مقطع دکتری دنبال می‌شود، قدم بزرگی است برای اینکه پایان‌نامه‌ها در راستای حل مشکلات کشور تعریف شوند و رابطه صنعت و دانشگاه ارتقاء پیدا کند.

امسال، روند پذیرش دانشجویان، تغییرات مثبتی را به همراه داشته است. پذیرش دانشجوی دکتری به صورت استادمحور از این دست تغییرات است که نشان می‌دهد وزارت علوم یک گام مثبت به سمت مسائل کشور برداشته است. گام مثبتی که لازم است با وسعت و عمق بیشتری در آینده دنبال شود.

یک تفاوت بزرگ!

اگر سری به کانال‌های اعلام موقعیت‌های تحصیل در خارج یا به اصطلاح «پوزیشن‌های اپلای» بزنیم با انبوهی از اطلاعیه‌های این‌چنینی از دانشگاه‌های سراسر جهان مواجه می‌شویم:

سلام به همگی!

ما دنبال یک دانشجوی دوره PhD برای پیوستن به آزمایشگاه‌مان می‌گردیم. این موقعیت به صورت کامل تأمین مالی می‌شود و اگر علاقه‌مند به کشف اطلاعات جدید در این موضوع هستید، لطفا از طریق لینک زیر درخواست خود را اعلام کنید.

اطلاعیه‌هایی که بیشتر شبیه به اطلاعیه‌های دعوت به همکاری و استخدام است. با رفتن به لینک مندرج، اطلاعات بیشتری از موقعیت از جمله معرفی استاد، پروژه و دانشگاه کسب ‌می‌کنیم و نکته‌ای که به چشم می‌خورد این است که اهداف مطالعه و موضوع پایان‌نامه از قبل مشخص است و افراد علاقه‌مند می‌توانند با ارسال رزومه و سوابق علمی خود، برای گرفتن این موقعیت اقدام کنند.

اگر کمی ساده به قضیه نگاه کنیم، از این جای کار به بعد فقط می‌ماند دریافت پاسپورت و ویزا و جمع کردن چمدان برای مهاجرت! این رویه‌ای است که بیشتر افرادی که برای مهاجرت تحصیلی اقدام می‌کنند اتفاق می‌افتد، یعنی پیدا کردن یک موقعیت مناسب با علایق و رزومه فرد و اقدام برای آن.

اگر از آن طرف به این رویه نگاه کنیم، اتفاقی که افتاده این است که احتمالا یک بنگاه اقتصادی در کارهای خود به این نتیجه رسیده است که به یک مطالعه تحقیقاتی نیاز دارد و برای آن به دانشگاه مراجعه کرده است. استاد دانشگاه نیز به فراخور طرح، در اطلاعیه‌ای تخصص‌هایی که می‌خواهد را اعلام کرده است. در طول انجام پروژه نیز هم افرادی که جذب شده‌اند دوره دکتری خود را می‌گذارنند و هم یک پروژه عملی منطبق بر نیاز انجام می‌شود.

در اینجا اما، متاسفانه موضوع فرق می‌کند. دانشجویان دوره کارشناسی ارشد و دکتری در ترم‌های آخر تحصیل خود تازه به دنبال انتخاب موضوع می‌روند و حدس بزنید راهنمایی استاد چیست؟! موضوعاتی که کمتر روی آن کار شده! و به این صورت دانشجو مجبور است مدت زیادی در بین مقالات غلت بزند که ببیند روی چه موضوعی کمتر کار شده تا او روی آن کار کند. حتی ممکن است در این راه کمی نوآوری تحقیقاتی هم به خرج دهد و پایان‌نامه خود را به نحوی انجام دهد که هرچه به آن نگاه کنید، نمی‌فهمید که چرا کارش را به این شکل انجام داده است.

از طرفی اساتید هم به دلایل مختلف مانند ساختارهای غلط ارتقایی دانشگاه‌ها مجبور است روی موضوعاتی کار کند که از آن مقاله دربیاید، به آن بیشتر ارجاع دهند و رتبه‌اش بالاتر برود. دقیقا به همین دلیل است که با انبوهی از مقالات و پایان‌نامه‌هایی مواجه می‌شویم که به درد دنیا و آخرت هیچ کسی به جز اساتید نمی‌خورند و در نتیجه، از هر ۱۰۰ پایان‌نامه دانشگاهی، فقط ۲ موردش از روی یک نیاز واقعی کشور است.

یک اتفاق رو به جلو

امسال در پذیرش دانشجوی دکتری اتفاق جدیدی افتاد که می‌توان آن را به عنوان یکی از اقدامات مثبت وزارت علوم دانست. برای نخستین بار در پذیرش دانشجوی دکتری در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی کشور، شیوه «استاد محور» نیز به مجموع‌ شیوه‌های پذیرش دانشجو در مقطع دکتری (PhD) اضافه شد.

تا پیش از این، هر ساله که در زمان انتخاب رشته داوطلبان مجاز در کنکور دکتری، جزئیات شیوه‌های آموزشی در این مقطع در دفترچه انتخاب رشته اعلام می‌شد، صرفا دو شیوه پذیرش در مقطع دکتری، یعنی شیوه‌های آموزشی – پژوهشی و پژوهش‌محور نحوه انتخاب این افراد بود و در ۱۴۰۲ طبق گفته قاسم عمو عابدینی، معاون آموزشی وزارت علوم، «۲۰ درصد پذیرش دانشجویان دکتری سال ۱۴۰۲ به صورت استادمحور بوده است.»

مطابق با این اقدام جدید، اساتید طرح‌های تحقیقاتی خود را اعلام می‌کنند، سپس شورای دانشگاه این طرح‌ها را تصویب کرده و به وزارت علوم اعلام می‌کند. از آن طرف هم دانشجویان علاقه‌مند می‌توانند با انتخاب آن‌ها به مصاحبه دعوت شوند.

این رویه انتخاب دانشجو در وزارت علوم را می‌توان یک اقدام رو به جلو و به عنوان سیاست تکمیلی در کنار طراحی و به‌کارگیری «سامانه نان» دانست. نظام نیازها و ایدها یا نان، سامانه‌ای در وزارت علوم است که از یک طرف نیازها را دریافت می‌کند و از طرف دیگر آن‌ها را به معرض دید اساتید دانشگاه می‌گذارد. نان که از خیلی قبل‌تر قابل استفاده است، هنوز به خوبی نتوانسته هدف وجودی خودش را به سرانجام برساند؛ اما در نظر گرفتن سیاست‌های دیگر مانند استادمحوری می‌تواند به پیشبرد هدف اتصال نیاز و ایده کمک کند.

به گفته عبدالرسول پورعباس، رئیس سازمان سنجش آموزش کشور، در شیوه استادمحوری «در سامانه نان، استاد پروژه‌ها را تعریف می‌کند و بر مبنای آن پروژه‌ها، ظرفیت پذیرش دانشجو به استاد داده می‌شود. به این ترتیب ظرفیت دانشجو به شکل «رشته محل» نخواهد بود و به شکل «رشته – استاد – محل» تعریف می‌شود.»

رابطه شکرآب دانشگاه و جامعه

موضوع ارتباط دانشگاه با صنعت برای رشته‌های فنی مهندسی و ارتباط دانشگاه با جامعه برای رشته‌های علوم انسانی از مدت‌ها پیش، در کشور مطرح می‌شد و قدمت این مسأله به زمانی بر می‌گردد که برای اولین بار توانستیم جایگاه‌مان در علوم مختلف را به رتبه‌های برتر در جهان برسانیم و لازم بود که این تولید علم را به کاربرد نیز برسانیم.

کمی بعد وزارت علوم دفاتر ارتباط دانشگاه با صنعت را در دانشگاه‌ها تأسیس کرد، اما این حلقه ارتباطی نتوانست رسالت خود را به انجام برسانند و قهر این دو نهاد همچنان ادامه یافت. از زمان شکل‌گیری زیست‌بوم شرکت‌های دانش‌بنیان، وظیفه این ارتباط به دوش شرکت‌های با فناوری پیشرفته که می‌تواند جایی برای کارهای مقاله‌دار باشد نیز افتاد. وزارت علوم در سال‌های اخیر سامانه نان را نیز برای این ارتباط ترتیب داد.

با این حال نیاز به سیاست‌های تکمیلی بیشتری احساس می‌شود و لازم است تا انگیزه اساتید را بالا برد تا به موضوعات واقعی ورود کنند. شیوه استادمحوری از این دست اقدامات است که امسال برای اولین بار اجرا می‌شود و امید است که نتایج خوبی نیز به دنبال داشته و ادامه‌دار باشد.

استادمحوری در مسائل علوم انسانی

نکته قابل توجه این است که ورود دانشگاه به مسائل روز کشور، تنها مربوط به صنعت و رشته‌های علوم انسانی نیست. بسیاری از موضوعات پایان‌نامه‌ها و مقالات دانشگاه‌ها در حوزه علوم انسانی نیز می‌تواند معطوف به مسائل روز کشور و جامعه باشد. برای مثال، دانشگاه امام صادق (ع) نیز در اطلاعیه‌ای اعلام کرده است که تعدادی دانشجو در مقطع دکتری برای کار روی موضوعات مشخص می‌پذیرد.

علاوه بر پذیرش استادمحور، تغییرات مثبت دیگری در دفترچه‌های کنکور امسال، مشاهده می‌شد. بورسیه صنعتی دانشجویان کارشناسی از دیگر اقدامات مفید در همکاری با صنعت بود و لازم است در سال‌های آتی برای سایر مقاطع نیز دنبال شود.